Hình ảnh về học giả Nguyễn Văn Vĩnh trong phim (Ảnh: Lê Thoa)

" …Tôi xuất thân không phải từ một gia đình "danh gia vọng tộc", "khoa bảng", thậm chí không được như số đông con dân Việt lúc bấy giờ, mà từ một gia đình rất nghèo. Nói theo cách nói của thời hậu sinh, thì từ một gia đình thành phần rất cơ bản. Tôi đã bước vào đời từ một cậu bé 8 tuổi, nghèo khó, kéo quạt ở Trường Thông ngôn đình Yên Phụ.

Nói chí phải như anh Vũ Bằng, một đệ tử của tôi : "Cái đời ông Vĩnh, ấy là cái đời chẳng được học hành gì". Tất cả những gì tôi làm là vượt lên hoàn cảnh để gửi gắm tình yêu sâu nặng của tôi với đất nước này, tình thương vô bờ của tôi với dân tộc này.

Xứ sở của chúng ta từ cổ chí kim không biết cơ man những con người có tấm lòng ái quốc. Hãy vì hậu thế mà ứng xử với họ, cho dù họ có "ái quốc" theo cái cách của họ.

Còn tôi, xin hậu thế chớ nặng lòng bàn cãi. Hãy để cho tôi yên phận trong cái danh vị tốt – xấu mà người đời đã trao cho tôi. Không sao cả! Không sao cả! Vì tôi từng nghĩ về mình còn tồi tệ hơn thế nhiều. Tôi đã nghĩ : "Tôi là người man di hiện đại". Đúng như vậy. Không tin thì các bạn hãy trở lại bức thư tôi viết năm 1932 cho cụ Huỳnh Thúc Kháng mà coi… "

Khép lại 4 tập phim tài liệu dài đằng đẵng chính là những lời "báo mộng", được ghi lại từ những… giấc mơ ấy.

Và trong bức thư gửi cụ Huỳnh Thúc Kháng, "người man di hiện đại" (theo nghĩa xếp mình ra bên ngoài, nhìn mình từ bên ngoài để tự phê bình, soi xét bản thân) đã viết :

"Cái hố sâu ngăn cách giữa nhà Nho chân chính như ông, người không còn tin vào những tư tưởng lẫn những phương pháp của quá khứ, với một người man di hiện đại như tôi, sản phẩm của một nền giáo dục hỗn hợp và khiếm khuyết, kẻ đang cố tìm một vài chân lý trong cùng cái quá khứ đó, mà tôi, tất nhiên cũng không biết gì hơn ông Kháng. Cái quá khứ đó dù sao cũng hiện lên đối với tôi như một nguồn sức sống và ánh sáng chưa được biết tới.

Chúng ta đã gặp nhau trên con đường và người nào cũng cho là mình đi đúng hướng, chính là vì con đường đó chưa có. Giống như, rốt cùng, cả hai chúng ta đang đi tìm chân lý, thì không nhất thiết cứ phải đi theo cùng một hướng… ".
Người viết những điều đầy hàm ý ấy được nhìn nhận và đánh giá như một "tân Nam tử", một người nước Nam mới, thấu suốt bản thân, kiên định đi theo lý tưởng của mình, suốt một đời nhất quán một tấm lòng yêu nước.

Bức tranh "Sự truyền bá chữ quốc ngữ vào Việt Nam – Cái chết siêu việt của ông Nguyến Văn Vĩnh" do họa sĩ Nguyễn Đình Đăng vẽ năm 2001 tại Tokyo – Nhật Bản

 
Toàn bộ những đóng góp vô cùng lớn lao của Nguyễn Văn Vĩnh trong suốt cuộc đời cụ, minh chứng trong gần một thế kỷ qua sau khi cụ tạ thế, là tất cả những gì cần "xét lại" về con người và tầm vóc của cụ.

Nếu ai biết đến câu nói có tính "sấm truyền" vào thời điểm đầu thế kỷ 20 về văn hóa "Nước Nam ta mai sau hay hay dở cũng là ở chữ quốc ngữ!" thì cũng sẽ không thể không biết rằng, Nguyễn Văn Vĩnh là người đầu tiên gia nhập Hội Nhân quyền Pháp 1906.

Cụ cũng là chủ bút đầu tiên báo xuất bản bằng chữ quốc ngữ ở Bắc Kỳ (Đăng cổ tùng báo – 1907). Là người đầu tiên cùng Phan Kế Bính dịch và hiệu đính Tam quốc chí từ chữ Hán ra chữ quốc ngữ (1909).

Là người đầu tiên dịch các tác phẩm văn học cổ điển Pháp của Vitor Hugo, Honore de Balzac, Alexandre Dumas, Moliere, La Fontaine… ra tiếng Việt. Là người Việt Nam duy nhất làm chủ bút ba tờ báo tiếng Pháp ở Bắc Kỳ… Và còn rất nhiều danh xưng đầu tiên và duy nhất khác gắn với tên ông mà lịch sử cũng như hậu thế đã và đang ghi nhận.

Nói như Giáo sư Phan Huy Lê, Chủ tịch Hội Sử học Việt Nam : "Nếu đánh giá về Nguyễn Văn Vĩnh mà chỉ dừng lại ở việc cụ là thủy tổ của làng báo tiếng Việt, là người có công phát triển chữ quốc ngữ và là nhà dịch thuật xuất sắc thì chưa đầy đủ và thỏa đáng. Điều xứng đáng hơn, cũng là đóng góp lớn nhất ở cụ, chính là về tư tưởng. Đó là một trong những nhà tư tưởng dân chủ đầu tiên của Việt Nam mang tính khai sáng.

Cụ cũng là người biết dùng văn học và văn hóa để thấm sâu vào lòng người, truyền bá những tư tưởng tiến bộ, vượt thời đại. Với người chủ soái của nền văn hóa sử dụng chữ quốc ngữ này, tiếc rằng, đã có những giai đoạn lịch sử bị nhìn nhận sai lệch… Với người làm sử chúng tôi, có những điều không phải lúc nào cũng được nói ra, nhưng đã nói ra thì không được nói sai sự thật".

Điều mà Giáo sư Phan Huy Lê cũng như nhiều học giả, nhà văn hóa khác nói về Nguyễn Văn Vĩnh, đánh giá về "người man di hiện đại" này cũng chính là điều thôi thúc gia đình, dòng tộc nhà yêu nước Nguyễn Văn Vĩnh cùng với đạo diễn phim tài liệu nổi danh Trần Văn Thủy vượt qua bao khó khăn, trở ngại để minh định lại nguồn gốc, tra cứu lại những giá trị mà cụ đã tạo dựng và để lại cho ngày hôm nay.

Những thước phim "độc đạo"

Với bộ phim đã vượt khỏi ý nghĩa "tư liệu gia đình" (theo dự tính ban đầu của gia tộc học giả Nguyễn Văn Vĩnh) như "Mạn đàm về người man di hiện đại", lại một lần nữa, NSND Trần Văn Thủy cho thấy mình vẫn mải miết đi trên con đường "độc đạo", không ngại động chạm đến những vấn đề khó và gai góc, với tâm thế của một nhà làm phim độc lập.

NSNDTrần Văn Thủy (áo xanh) trong buổi chiếu phim (Ảnh: Lê Thoa)

Hỏi tại sao trong suốt 215 phút của bộ phim được dựng từ gần 1.500 phút hình ảnh không thấy tiếng nói về những góc khuất, mặt chưa hoàn hảo của học giả Nguyễn Văn Vĩnh?

Đạo diễn nói : Nếu đề cập điều đó thì có khi cũng có hàng trăm phút phim, như người ta đã từng coi Nguyễn Văn Vĩnh là "bồi bút", theo Tây, phản nước. Vì thực tế ấy mà con cháu cụ về sau đã phải hứng chịu bao bi kịch và sự hiểu lầm khắc nghiệt. Còn đây, chính là những gì về con người Nguyễn Văn Vĩnh được xác lập lại.

Trước một bộ phim tưởng như rất "nặng nề" ấy, không ngờ khán giả từ trẻ tới già có mặt tại Trung tâm Văn hóa Pháp (24 Tràng Tiền – Hà Nội) lại kiên trì theo dõi đến thế. Họ ngồi tràn cả ra sàn gỗ, trong không khí lặng im phăng phắc.

Rồi trước tiếng vỗ tay rào rào của mọi người khi phim kết thúc, đạo diễn Trần Văn Thủy nói : "Chưa phim nào tôi làm là không "có vấn đề" cả, phim này cũng vậy. Khi biết về học giả Nguyễn Văn Vĩnh, tôi đã nghĩ ngay rằng, dân tộc ta đã có những con người như thế, tại sao ta không tôn vinh? Và tôi làm phim không để đi tìm tên tuổi hay danh lợi ưu ái nào. Tôi cũng không làm phim vì gia tộc họ Nguyễn, mà tôi làm phim vì dân tộc này".

Và bộ phim tài liệu "Tản mạn về người man di hiện đại" nay đã không còn là một điều gì quá mới nữa khi nó được ghi hình từ năm 2006 và trong một năm qua, phim đã được chiếu hơn 20 lần cho gia tộc, bạn hữu, Viện Văn học, Đại học Văn hóa Hà Nội, Tỉnh ủy Quảng Nam, Khoa Pháp văn Đại học Bách khoa ( Đà Nẵng), Khoa Báo chí & Truyền thông (ĐH KHXH &NV Hà Nội), chiếu bản rút gọn ở Pháp… và bây giờ, Trung tâm Văn hóa Pháp tiếp tục trình chiếu trước đông đảo công chúng Việt.

Bộ phim, đúng như tên gọi, đó là những ghi chép tản mạn, phác họa chân dung nhân vật trung tâm trên nhiều lĩnh vực, nhưng được thực hiện rất kỳ công.

Từ hiện thực về một ngõ hẻm ở TPHCM có tên Nguyễn Văn Vĩnh (trước đó là hẻm 27, phố Hậu Giang) mà đa phần người dân sống nơi đó "không biết ông Nguyễn Văn Vĩnh là ai (!)" cho đến những cảnh quay ở Pháp trên con đường khang trang Nguyễn Phùng – mà người được phỏng vấn cho biết đó là "con trai cụ Nguyễn Văn Vĩnh, nhà văn hóa lớn của Việt Nam, là người Việt đầu tiên và duy nhất được đặt tên phố ở Montpellier và ở Pháp".

Từ suy nghĩ của nhiều thế hệ cháu con đến phát biểu dựa trên sự nghiên cứu chuyên sâu về Nguyễn Văn Vĩnh của hàng chục học giả, nhà nghiên cứu hàng đầu của Việt Nam đến các học giả Pháp và các thế hệ cháu con cụ Vĩnh… Từ quê hương, bản quán nơi Nguyễn Văn Vĩnh sinh ra cho đến khi cụ bỏ xác ở xứ Lào…

Cho dù đạo diễn Trần Văn Thủy tự nhận là "bộ phim còn nhiều khiếm khuyết về nội dung, kỹ thuật" thì với một người xem như tôi, chỉ biết đến học giả Nguyễn Văn Vĩnh qua sách vở, nay được chứng kiến những hình ảnh và lời bình sống động từ một bộ phim tài liệu mà khi dứt khỏi phim vẫn không thôi ám ảnh về cụ Nguyễn Văn Vĩnh trong một bức họa : Cụ chết trên con thuyền độc mộc trôi giữa dòng sông Sê-pôn, trong lúc đi lánh nạn và viết thiên phóng sự "Một tháng với những người tìm vàng" với tổng cộng 10 bài, còn dang dở….

Vẽ nên bức tranh cụ vẫn còn cầm trên tay cây bút lúc xa cõi tạm, bên cạnh là Alexandre de Rhodes, một trong các nhà truyền giáo đã có công lớn trong việc La-tinh hoá tiếng Việt, cho chúng ta chữ quốc ngữ ngày nay, họa sĩ – tiến sĩ Vật lý Nguyễn Đình Đăng – một người hâm mộ học giả Nguyễn Văn Vĩnh – đã gọi cụ là "người vác thánh giá văn hóa đi suốt cuộc đời".

Bùi Dũng – Theo TVN