Chiến tranh càng lùi xa thì mọi người lại dễ xích lại gần, đó là quy luật mà cũng là lòng người dân Việt. Thời gian nhiệm màu mà thời gian cũng giúp ta thấm thía hơn những bài học lịch sử. Vì thế mà tháng Tư của ba mươi năm sau hay lâu hơn nữa vẫn cứ là một tháng Tư hoài niệm chung, tôi chắc như vậy, vui lẫn với buồn, được lẫn với mất, nhân dân bao giờ cũng như nhau ở tâm trạng của những ngày này.

Sau hai mươi nhăm năm thống nhất đất nước, tôi mới được đi Tây Nguyên lần đầu, chuyến đi mà tôi rạo rực mãi rồi. Dạo ấy là mùa thu, công trình thủy điện Yaly đã hoành tráng lắm và mưa ngút trời. Mưa Tây Nguyên, mưa Trường Sơn thì khỏi nói. Chúng tôi đi Pleiku, Kon Tum, Buôn Ma Thuột… Bạn có biết tôi thán phục nhất thứ gì không? Thật là tuyệt diệu, nhìn đâu cũng một màu đất bazan nâu trầm, mẫn cảm và phồn thực không biết tả làm sao cho xứng được. Cây cà-phê, đương nhiên rồi, cây cà-phê là sự chọn lựa chính xác nhất mà con người đã tìm ra cho Tây Nguyên. Và còn một thứ cây nữa cho ra thứ hoa rất lạ rất đẹp, không để làm gì cả, hay được dân chúng trồng bên hông nhà, đó là cây ca-ri. Cây ca-ri bạn ạ, ca-ri là cây gia vị gối đầu bếp của dân Nam Á, người Kinh người Thượng mình mấy ai nghiền món ca-ri đâu. Nhưng mà cây ca-ri quả là đẹp, mê hồn, có lẽ vì nó đẹp vẻ đẹp xa lạ trên mảnh đất mà đặt cái cây gì xuống, nó cũng cho ra vẻ hồn hậu cả.

Nhiều người nói với tôi nếu đi vào tháng Ba thì Tây Nguyên sẽ vàng rực sắc bông dã quỳ. Chao ơi, mới nghe nói tên mà đã thấy lao xao trong lòng. Còn nói, dã quỳ ở đây là hoa dại, như cỏ, bạt ngàn, tươi ròng ròng dưới nắng đầu hè chói chang rợn ngợp. Lập tức hình dung, trên màu đất nâu sẫm như môi các diễn viên Hàn Quốc ấy mà dã quỳ lại vàng rượi, vàng đẫm, vàng choáng hết thì thật là mê ly và phóng túng. Lập tức cảm giác bồn chồn : Tây Nguyên có dã quỳ mà mình không có cái may mắn chiêm ngưỡng, thế nào cũng phải trở lại, nếu không, chắc không thể nào nguôi tiếc được.

Đã hơn ba mươi năm sau hòa bình và thống nhất, thế mà tôi vẫn còn nợ bông dã quỳ Tây Nguyên một lời hẹn. Tháng Ba này, những ngày lịch sử này, Tây Nguyên chắc vàng tươi lắm đây. Thật là kỳ lạ, một thứ bông dại mà mình chưa từng biết mặt sao lại có sức ngân rung trong lòng mãnh liệt thế nhỉ? Có lẽ vì nó là một phần máu thịt của đất nước, nó đã có trong tiềm thức của mỗi người, nên chỉ cần nghe nhắc đến là nó đã lên tiếng ở trong ta – dã quỳ, dã quỳ vàng lắm.

Những đống rơm trên đồng cũng đã xẹp xuống, thoãi ra, tung tóe vì những trận gió phóng khoáng suốt ngày đêm trong nhiều tháng liền. Không ai dùng rơm rạ để đun nấu như ngoài Bắc, cũng không có chuyện đưa rơm về đánh đống để dành nếu nhà không có trâu. Máy cày đã thay trâu làm những việc chính từ lâu rồi. Những người đàn ông bắt đầu rải rơm đều ra trên đầu rạ, rải không cầu toàn, chỉ để cho đống rơm biến đi, đồng đều. Họ bắt đầu châm lửa qua những con cúi vào lúc trời chạng vạng. Tại sao lại nhằm lúc tắt nắng mới châm lửa? Đơn giản vì khi ấy thì trời mới dịu, chỉ còn gió đưa lửa bò đi. Hầu như không ai hẹn ai, nhưng vào cữ tháng Tư, trước khi trời sa mưa là cánh đàn ông lặng lẽ ra đồng rải rơm đốt lửa.

Thật là ngoạn mục những đám cháy này. Ban đầu lửa như những con bạch tuộc thận trọng trên đầu rạ có lẫn những sợi rơm. Chỉ một chốc, ngọn lửa tham lam uốn éo vùng lên, bắt đầu một vũ điệu chỉ có ở lửa. Một biển lửa khổng lồ, dưới trời đêm, như khoe khoang, như hãnh hỗ. Đám trẻ con bây giờ mới chợt thấy, thế là chúng ùa nhau chạy ra đồng, miệng suỵt chó liên tục. Chó nhanh chân chạy trước, đám trẻ trai náo hoạt theo sau. Chúng tìm gì? Chúng tìm những chú chuột đồng đang không chỗ nương thân, mùi chuột cháy khét lẹt và lũ chó như bị kích động dữ dội. Một quang cảnh ngày hội, lửa làm rạng rỡ lũ trẻ ngất ngây trong khi những người đàn ông chủ nhà thì ngồi thần trên bờ mẫu, vừa bập bều thuốc lá, vừa nghĩ ngợi lan man về một mùa gieo trồng mới.

Tàn tro bắt đầu bay vần vụ trong không trung. Mùi khói rơm rạ nồng ấm không thể tưởng. Những người đàn bà góa bụa bỗng thấy bứt rứt, bồn chồn. Họ âm thầm đi xuyên qua vườn nhà, ra đứng ở hậu vườn để xem lửa múa và xem lũ trẻ nô đùa. Chân trời không ban ngày không màu nắng mà bỗng ửng hồng như gương mặt họ, trong đêm. Và đêm cũng chao chác, không yên, như tâm tư những người đàn bà quanh năm không ra khỏi cánh đồng và nỗi niềm của mình. Lửa cháy đến khuya, lửa hạ, cũng là lúc sương rơi ướt đẫm vai người, thứ sương đặc quánh vì ban ngày nắng to.

Không sao quên được những buổi chạng vạng và những đêm như vậy. Nó ấm mãi trong ký ức và nó bừng thức một cách mãnh liệt mỗi khi tháng Tư về, có nắng to gió tràn dù bây giờ rạ đã thấp, rơm đã ít vì lúa tăng trọng mỗi năm ba vụ. Trong nỗi nhớ tiếc khôn nguôi về cái gì đã xa và đã từng thuộc về ta, không chỉ có lúa mùa, mùi cơm thơm hay màu rạ sáng, mà còn có những buổi tối lâng lâng bởi khói đốt đồng.