3/ Các lễ hội theo phong tục

Người Khmer ở Vĩnh Long cũng như ở nhiều tỉnh khác ở vùng ĐBSCL vốn là cư dân nông nghiệp và cho đến nay vẫn sống chủ yếu bằng các hoạt động nông nghiệp nên hệ thống các lễ nghi của họ là các lễ nghi nông nghiệp và các lễ cộng đồng liên quan đến phum sóc. Ngoài các lễ Phật giáo như đã trình bày ở trên thì các hội lễ quan trọng của người Khmer là lễ Chol Chnam Thmay, Đonta và lễ Ok Ombok. Những lễ này nằm trong hệ thống lễ nghi nông nghiệp và chủ yếu liên quan đến chu kỳ của thời tiết. Hệ thống hội lễ ngoài các lễ nông nghiệp còn có các lễ cộng đồng của phum sóc. Hệ thống hội lễ đó phản ảnh nét đặc trưng của văn hóa người Khmer, được cấu thành từ ba yếu tố chủ đạo, đan xen và tác động lẫn nhau : nông nghiệp lúa nước, tổ chức xã hội phum sóc và Phật giáo Tiểu thừa. Phật giáo với tư cách là tôn giáo chung của cộng đồng người Khmer và ngôi chùa trở thành trung tâm sinh hoạt cộng đồng của phum sóc, là nơi tổ chức hầu hết các lễ hội, kể cả các hội lễ nông nghiệp và lễ cộng đồng của phum sóc.

Lễ Chol Chnam Thmay

Trong hệ thống hội lễ truyền thống của người Khmer, Chol Chnam Thmay là lễ mừng năm mới, được tổ chức vào giữa tháng Ba âm lịch hàng năm. Đây cũng chính là lúc giao mùa giữa mùa nắng và mùa mưa, thời điểm bắt đầu vụ sản xuất nông nghiệp theo nông lịch cổ truyền của người Khmer. Lễ Chol Chnam Thmay mừng năm mới đồng nghĩa với việc mừng vụ mùa mới trong năm. Cũng cần nói thêm là trong thời gian giao mùa này, cùng với việc tổ chức lễ Chol Chnam Thmay, người Khmer ở các tỉnh ĐBSCL nói chung và ở Vĩnh Long nói riêng còn tổ chức lễ cầu an (cumsan phum srok) để cúng thần bảo hộ của phum sóc (Neak ta).

Lễ Chol Chnam Thmay là một trong những lễ quan trọng nhất trong năm, được tổ chức tại chùa và trong từng gia đình. Khoảng một tuần trước ngày lễ, ở mỗi gia đình, người Khmer đã lo sửa sang nhà cửa, mau sắm lương thực, thực phẩm như gạo, nếp, bột, đường, đậu… để làm bánh dâng cúng tổ tiên, cúng Phật và đãi khách cũng như để cho con cháu ăn trong các ngày lễ. Người ta cũng đã nuôi gà vịt, chuẩn bị thịt cá… để làm cơm đem đến chùa dâng lên sư sãi. Đây cũng là dịp để người Khmer mua sắm quần áo mới, nhất là con cái mua sắm quần áo, khăn mới… cho cha mẹ mặc đi chùa. Không chỉ lo chuẩn bị lễ trong gia đình, mà nhiều người, nhất là những người lớn tuổi cũng đến chùa để làm công quả. Họ cùng nhau dọn dẹp, quét tước trong ngoài, lau chùi lư hương, bàn thờ Phật… để mọi người đến đây cùng nhau đón mừng năm mới. Các thanh niên cũng đến chùa để luyện tập các bài hát theo giàn ngũ âm truyền thống của dân tộc. Bởi vì như chúng ta biết, chỉ có nhà chùa mới có đủ các nhạc cụ truyền thống hợp thành giàn ngũ âm rất độc đáo của người Khmer.

Lễ Chol Chnam Thmay kéo dài trong 3 ngày (1). Ngày thứ nhất gọi là ngày “sangkran”, tức là ngày “rước quyển Đại lịch” (Maha sangkran) với ý nghĩa đón mừng năm mới mà nghi thức lễ gắn với thần thoại Thomabal và Kabil Maha Prum (thần Bốn mặt) (2).

Đây là buổi lễ quan trọng nhất trong hội lễ Chol Chnam Thmay. Tùy theo năm mà các vị Achar Maha (Achar phụ trách các nghi lễ cộng đồng) dựa theo sách lịch để xem ngày – giờ cử hành lễ. Ngày – giờ cử hành lễ Chol Chnam Thmay đã được ấn định trong bộ Đại lịch và các Achar Maha căn cứ vào đó mà thông báo cho mọi người biết từ nhiều tháng trước. Nhờ căn cứ vào bộ Đại lịch mà trong toàn bộ phum sóc của người Khmer đều cử hành lễ Chol Chnam Thmay đồng thời với nhau. Thí dụ năm 1996, lễ bắt đầu vào lúc 5 giờ chiều ngày 13/4 dương lịch, còn năm 1998, lễ sẽ chính thức bắt đầu vào khoảng 5 giờ sáng ngày 14/4 (dương lịch), tức là vào ngày 18/3 năm Mậu Dần hay vào rạng sáng ngày mùng Ba hạ tuần trăng (thngay pay ruôs) tháng Chet lịch Khmer (3).  

TS Phan Văn Đốp – Theo sách Tìm hiểu Văn hóa Vĩnh Long

————————————–—-——–

(1) Trước kia, tại một số nơi, người Khmer tổ chức lễ mừng năm mới Chol Chnam Thmay kéo dài đến 7 ngày.

(2) Theo Huỳnh Ngọc Trảng, Văn Xuân Chí, Đặng Vũ Thị Thảo, Phan Thị Yến Tuyết, chú thích (4) trang 95 thì thần thoại Thomabal và Kabil Maha Prum có nội dung tóm lược như sau :  Thần thoại kể về Hoàng tử Thomabal thông minh và tài trí đã thắng được thần Bốn mặt Kabil Maha Prum trong một cuộc đấu trí. Thua cuộc, thần đã tự chặt đầu mình sau khi căn dặn 7 nàng con gái hãy để đầu mình lên một chiếc khay bằng vàng và đem đặt tại hang thủy tinh “Thamaminly” trên núi Cailas trong dãy Hy Mã Lạp Sơn. Từ đó về sau, cứ đúng vào ngày thần tự sát, 7 cô gái xuống núi, vào hang thủy tinh, cứ luân phiên nhau mỗi năm một cô, rước đầu cha đi 3 vòng quang ngọn Meru – một ngọn núi rất nổi tiếng trong hệ thống thần thoại đạo Hin-đu của Ấn Độ. Theo tinh thần của thần thoại kể trên, vào ngày đầu năm mới, người Khmer rước quyển Đại lịch (Maha sangkran) đi quanh chính điện 3 lần.

(3) Theo lịch Khmer là vào rạng sáng ngày mùng Ba hạ tuần trăng (thngay pay ruôs) : Lịch của người Khmer là một loại âm lịch gắn với lịch Phật. Mỗi năm cũng gồm 12 tháng, mỗi tháng chia làm hai nửa tháng. Nửa tháng đầu gọi là “kơt” là thời gian từ trăng xuất hiện đến trăng tròn (thượng tuần trăng), nửa tháng sau gọi là “ruôs” là thời gian từ trăng tròn khuyết dần đến ngày cuối tháng, không trăng (hạ tuần trăng). Người Khmer gọi ngày đầu tháng là “muôi kơt” – mùng Một thượng tuần trăng (muôi là số đếm một), ngày thứ 16 là “muôi ruôs” – mùng Một hạ tuần trăng. Như vậy, ngày mùng Ba hạ tuần trăng (thngay pay ruôs) tức là ngày thứ 18 tháng Chet theo lịch Khmer trùng với ngày 18/3 (âm lịch) năm Mậu Dần.