Duyên nợ với kiệt tác Truyện Kiều

Quyết tâm nghiền ngẫm lại vốn Hán – Nôm, ông đã đối chiếu bản Kiều Nôm trong số đồ gia bảo với bản Kiều quốc ngữ chỉ với một mục đích hết sức "chân phương" là nhận dạng mặt chữ Nôm để đọc sách thuốc.

Nếu việc đối chiếu so sánh đó cứ "chẵn" – "tròn" thì đã không có chuyện gì xảy ra. Nhưng một ngày, ông phát hiện ra chữ "thử" trong bản Nôm lại là chữ "tư" trong bản quốc ngữ (câu "Lạ gì bỉ sắc tư phong"). Vậy thì ai sai, ai đúng?

Sự tò mò đã thôi thúc ông tìm kiếm các bản Kiều khác để đối chiếu. Khởi đầu là Bắc Ninh, Bắc Giang rồi đến Hà Nội, Nghệ An, thậm chí cả Sài Gòn, Tiền Giang. Cứ nghe chỗ nào có bản Kiều cổ là ông tìm đến và "săn" cho bằng được. "Độ trăm lần đi may thì tìm được một cuốn" như lời ông tâm sự.

Ông lý giải niềm say mê chú giải và tìm đến ngọn nghành câu chữ trong truyện Kiều của mình thật giản dị : "Mọi điều đều có cái gốc của nó. Thứ nhất, tôi là giáo viên toán, ưa sự chính xác. Thứ hai, thầy thuốc Đông y cũng cần sự chính xác. Nghĩa là sách các cụ dạy thế nào thì phải làm đúng như thế mới có tác dụng, mới có thể chữa khỏi bệnh. Nên Truyện Kiều tôi cũng suy luận như thế. Cụ Nguyễn Du viết thế nào thì phải dịch đúng như thế mới thấy hết được tài năng của cụ".

Để có thể dịch sát với nguyên tác nhất, ông đã phải lần lượt đối chiếu từng câu, từng chữ trong tất các bản Kiều mà ông có (đến nay là 51 bản Kiều chữ Nôm). Nghĩa là, bằng kiến thức và cảm nhận của mình, khi thấy một chữ nào đó không thích hợp, ông sẽ lục tìm trong tất cả các bản còn lại để xem xét và lựa chọn xem chữ nào hợp lý hơn, chính xác hơn để thay vào vị trí đó. "Tôi không dám lấy một chữ nào ở trong đầu tôi ra cả".

Sửa hơn 700 câu Kiều

Bản dịch của Đào Duy Anh chép : Quản chi lên thác xuống ghềnh/ Cũng toan sống thác với tình cho xong (câu 1951-52). Nhưng theo ông Bảo, câu đó phải là : Quản chi trên các dưới duềnh. Theo ông, câu này dựa theo hai điển tích về hai nhà thơ đời Sở, Hán là : "Dương Hùng đầu các nhi tử, Khuất Nguyên tự trầm Mịch La" (Dương Hùng đâm đầu từ trên lầu gác xuống chết, Khuất Nguyên nhảy xuống sông Mịch La tự vẫn).

Chân dung Nguyễn Khắc Bảo do một người bạn của ông tặng

Các nhà khảo cứu hiện đại có lẽ đã bỏ qua tích này, và đều theo Kiều Oánh Mậu chữa thành lên thác xuống ghềnh. Mới đọc tưởng có vẻ hợp với anh lái buôn Thúc Sinh, nhưng lại không đúng cốt truyện và không thể hiện được vốn kiến thức uyên thâm của Nguyễn Du.

Lại có câu lâu nay được quen đọc là Vực ngay lên ngựa tức thì, tả cảnh bọn Khuyển Ưng nhận lệnh Hoạn Thư, đánh thuốc mê cô Kiều rồi xốc lên ngựa bắt về. Theo ông, từ "vực" để chỉ việc "khiêng" lên từ từ. Phải thay từ "vực" bằng từ "dẩy" mới lột tả được hết bản chất của bọn Khuyển Ưng, mới đúng với bọn đi ăn cướp, bắt cóc. Còn nếu bọn chúng chỉ vực ngay lên ngựa, sau này lại vực xuống dưới thuyền, rồi lại vực xuống môn phòng, thì hoá ra bọn này tử tế quá sao.

Câu 1919 : "Đưa nàng đến trước Phật đường" phải thay từ "nàng" thành "chàng". Như vậy, cuộc đi tu của Thúy Kiều có ba nhân vật. Bởi vì theo nguyên truyện của Thanh Tâm Tài Nhân thì Hoạn Thư bắt Thúc Sinh phải cùng đến Quan Âm các để chàng Thúc đau lòng chứng kiến cảnh nàng Thuý Kiều đi tu. Thế mới thấy hết được sự thâm hiểm của họ Hoạn. Mà Thúy Kiều chỉ là con ở thôi, sao Hoạn Thư lại phải "đưa".

Nguyễn Khắc Bảo sửa câu : "Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa" thành "Xót lòng trinh bạch từ lâu đến giờ". Theo ông, sự thay đổi từ ngữ của bản Đào Duy Anh gây thất vọng về bản lĩnh của Thuý Kiều. Sao lại hèn kém đến mức phải xin chừa cả chút lòng trinh bạch của người con gái.

Thực ra, các nhà biên khảo đã nhầm. Câu thơ của các bản Kiều cổ : Xót lòng trinh bạch từ lâu đến giờ cho ta hình ảnh Thuý Kiều chung thuỷ tột bậc với người yêu. Khi sắp phải dấn thân vào con đường nhơ bẩn, nàng vẫn nhớ đến chàng Kim Trọng và chua xót cho việc mình đã "hoài công nắng giữ mưa gìn" lòng trinh bạch từ lâu đến giờ. Để đến nỗi sa vào cảnh "hồng ngâm cho chuột vọc, mình ngọc cho ngâu vầy".

Ông cho rằng, thế mới đúng với tâm trạng của Thúy Kiều, mới phù hợp với mạch tư duy trước đó của Thuý Kiều : Biết thân đến bước lạc loài – Nhị đào đã bẻ cho người tình chung. Đã có hàng trăm trường hợp khác cũng được ông chữa và chú giải một cách chu đáo.

Nỗi lòng của người sửa Kiều

Theo ông Bảo, sở dĩ ông có thể sửa được những chữ trong bản Kiều quốc ngữ của Đào Duy Anh là do ông có nhiều "bột" hơn, nhiều bản Kiều cổ hơn. Mặt khác, ông lại có một vốn kiến thức Hán – Nôm để có thể hiểu đúng với nguyên tác nhất. Có đọc đúng mới thể hiện được hết tài năng, nỗi lòng của Nguyễn Du. Mới thấy hết được tấm lòng trắc ẩn và kiến thức thâm sâu của cụ Tiên Điền. Trong khi cụ viết thế này mà con cháu lại hiểu sai đi là không được.