Tôi biết nhà thơ Quang Dũng đầu tiên là ở nơi sơ tán. Hồi Mỹ ném bom phá hoại miền Bắc, tôi theo cơ quan mẹ sơ tán về vùng đất Đường Lâm thuộc Sơn Tây.

Mẹ tôi làm ở Nhà xuất bản Văn học, cùng cơ quan với bác Quang Dũng. Bà làm thủ quỹ kiêm đếm chữ, bác Quang Dũng làm biên tập. Ấy là tôi nghe thế, chứ biên tập là thế nào tôi cũng không biết, vì nhà tôi cũng như nhà các bác các chú khác trong cơ quan, mỗi gia đình sơ tán về một nhà dân, từ sinh hoạt đến công việc của mỗi cán bộ nhân viên trong cơ quan đều khép kín nơi nhà dân đó. Tóm lại, tôi chỉ biết bác Như Phong là giám đốc, chú Lư (Lữ Huy Nguyên), chú Toàn (Hoàng Thúy Toàn) là biên tập, cô Thảo làm thư viện (thỉnh thoảng vẫn cho tôi mượn sách)… Còn cụ thể ai làm gì và làm như thế nào, tôi không được biết và cũng không muốn biết. Tôi càng không biết về “bề dày thành tích” của mỗi người, rằng ai là nhà văn, ai là người dịch, người nào có tác phẩm gì nổi tiếng… Với bác Quang Dũng cũng vậy. Bấy giờ tôi có cảm giác ai cũng như ai, biên tập, hành chính, nhà văn, nhà thơ… thì đều là cán bộ cơ quan đi sơ tán góp phần đánh Mỹ cả!

Riêng với bác Quang Dũng, không biết kháo nhau thế nào mà lũ trẻ con chúng tôi đều biết bác là tác giả bài thơ Tây Tiến. Có đứa thậm chí thuộc cả bài. Còn thì ít ra đứa nào cũng biết một đôi câu. Lũ “chíp hôi” phần lớn thích hình ảnh “Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc”. Mấy anh lớn tuổi hơn lại thích câu “Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”. “Dáng kiều thơm” là thế nào thì không đứa nào biết, nhưng “mơ Hà Nội” thì không chỉ trong đêm mà nhiều lúc ban ngày cũng cồn lên nỗi nhớ. Riêng tôi đặc biệt thích câu “áo bào thay chiếu anh về đất – Sông Mã gầm lên khúc độc hành”. Mỗi khi cao hứng cất lên mấy tiếng “gầm lên khúc độc hành”, tôi như thấy con sông Mã cũng dựng đứng lên trong trí tưởng tượng…

Nhà thơ Quang Dũng.

Song ở bài viết này, tôi muốn được nói về “nghề” tay trái của bác Quang Dũng, nếu như có thể gọi như thế: nghề vẽ. Bấy giờ ở phía sau chùa Mía thôn Mông Phụ có nhà cụ Toại, một cụ già rất yêu văn nghệ. Nhà cụ Toại có cái cửa sổ tròn mà theo hồi ức của nhà thơ Ngô Quân Miện thì nó giống như trong tích “Phụng Nghi Đình”. Ông cùng bác Quang Dũng vẫn hay đến chơi nhà cụ và xem đoàn chèo Hà Tây diễn tập ở đó. Tôi thì nhớ nhiều hơn đến cây dâm bụt mọc ở bức tường đầu nhà, lá xanh bông đỏ khi có nắng chiếu vào thì ánh lên làm tươi cả căn nhà khang trang được xây bằng đá tổ ong. Sân, hè luôn được quét tước sạch sẽ, tất cả toát lên một cảm giác gọn ghẽ, phong quang. Bác Quang Dũng hay bắc giá vẽ dưới bức tường ấy, đứng ngay trên sân vẽ.

Mỗi khi bác sang vẽ, bọn trẻ con chúng tôi kéo đến xem ngay. Quả là trông bác Quang Dũng vẽ thích thật. Bác người cao lớn, nhưng cử chỉ thật từ tốn, khoan thai. Bác chăm chú tập trung vào bức vẽ, không ngừng đưa bút quệt quệt phết phết, thỉnh thoảng lại đứng lui ra ngắm nghía, miệng lúc nào cũng như có nét cười, nhất nhất ai hỏi gì, nói gì đều tham gia được ngay. Bác ăn mặc giản dị, áo ka ki, quần vải đều đã sờn cũ, nhưng không hiểu sao, lúc nào tôi cũng hình dung bác mặc áo lính, loại áo va rơi có cầu vai (phải chăng do ấn tượng từ bài Tây Tiến?).

Tôi không nhớ cụ thể bác vẽ gì, đẹp xấu ra sao, nhưng chắc chắn đó là những bức tranh phong cảnh quanh vùng như tôi có thể cảm nhận được qua những cảnh sắc thân quen với gam nâu vàng như màu chủ đạo của vùng đất Đường Lâm khi ấy. Sau này, tôi được biết bác Quang Dũng còn biết múa kiếm, đôi lúc hứng lên bác với thanh kiếm múa tít, tiếng kêu vù vù như trong phim chưởng.

Tranh của nhà thơ Quang Dũng.

Năm 1978, tôi tốt nghiệp đại học ở Rumani về nước. Mẹ tôi cũng vừa được cơ quan cho nghỉ hưu. Bà sinh năm 1921, cùng tuổi với bác Quang Dũng. Nhưng do là phụ nữ nên được nghỉ hưu trước. Mẹ tôi về hưu, tôi ít có dịp sang cơ quan chơi, nên suốt một thời gian dài không gặp lại bác Quang Dũng. Thế nên tôi đã rất ngạc nhiên khi mấy năm sau, một hôm thấy bác Quang Dũng đến chơi. Bác đến, không hề báo trước, vì thế càng khiến chúng tôi ngạc nhiên. Không biết bác có nhận thấy vẻ lúng túng của chúng tôi không, nhưng trông cung cách bác, rõ là bác rất vui khi đến thăm một đồng nghiệp cũ. Sau mấy năm không gặp, tôi thấy bác có phần già đi, dễ nhận ra lắm ở hàng ria mép đã ngả bạc. Nhưng cử chỉ của bác thì vẫn nhanh nhẹn, tự nhiên như xưa. Bác khéo léo cúi người, hơi co từng bên chân lên tháo giày ba ta ra rồi bước vào nhà. Ngồi vào bàn, trong khi chủ nhà còn đang lo pha nước thì bác đã vào chuyện. Bác cho biết cũng đã về hưu được ít lâu, hôm nay mới đến thăm mẹ tôi được, chỗ hưu trí với nhau cả. Nhận ra tôi, bác hỏi dăm ba câu chuyện hồi ở Rumani có đi chơi được đâu không, rồi lại quay sang hàn huyên chuyện cơ quan với mẹ tôi. Bác kể người này người nọ cũng đã về hưu, mấy người trong số đó bác đã có dịp đến chơi thăm hỏi. Rồi bác hỏi về cuộc sống của gia đình. Bấy giờ còn đang thời bao cấp, thứ gì cũng khan hiếm, nhất là lương thực, thực phẩm lại càng thiếu. Nhà tôi, mà các nhà khác cũng thế thôi, phải xoay xỏa đủ cách để lo liệu bữa ăn hàng ngày. Chẳng hạn chế biến bo bo sao cho dễ ăn, nhưng tốt nhất là đổi sang mì, sang gạo, dù có hao một chút nhưng còn dễ tiêu. Hay có một số người thì áp dụng phương pháp uống thật nhiều nước vào lúc sáng sớm, nghe nói tốt lắm… Bác Quang Dũng không có ý kiến gì về những mẹo mực ấy. Bác chỉ khuyên mẹ tôi nên nhai thật kỹ khi ăn. Nhai càng kỹ càng tốt, vừa đỡ hại dạ dày, vừa đỡ tốn cơm. Đã từ lâu bác áp dụng phương pháp này. Trước kia phải ăn ba bát, nay chỉ cần hai. Nhai kỹ, chị cứ thử mà xem, bác nói với mẹ tôi, sẽ thấy cơm rất ngọt; chả cần gạo mới gì gì, cứ cái gạo mậu dịch ấy nấu lên, nhai thật kỹ, khắc thấy ngon ngay. Nhà tôi đỡ hẳn cái khoản gạo nhờ cách ấy đấy…

Tôi nghe bác nói rất hào hứng, nhưng trong thâm tâm không mấy quan tâm. Đang tuổi thanh niên, ăn nhanh như thổi, tôi theo cách ấy sao được. Mẹ tôi, tôi nghĩ, cũng khó có thể tán đồng. Bà lúc nào cũng chỉ sợ con ăn ít sinh ốm đau, làm sao bà dám “phiêu lưu” áp dụng phương pháp ấy. Chi bằng trong nhà có cái gì dự trữ mang ra bán, chứ nhất định không thể thiếu ăn, phương châm ấy của bà tôi biết lắm. Dẫu sao, nhiệt tình của bác Quang Dũng khiến chúng tôi hết sức cảm động. Mẹ tôi hỏi lại bác dạo này thế nào. Bác cho biết vừa tìm ra một việc hay lắm. Nhà bác ở phố Bà Triệu, không xa công viên Thống Nhất là bao. Chiều chiều, bác và mấy con lại vào công viên, ngồi chơi hóng gió, cho bõ những lúc ở trong nhà chật chội, tù túng. Nhưng cái chính là sau đó quét lá đem về làm chất đốt. Công viên có nhiều cây, lá rụng nhiều, chiều nào mấy bố con cũng quét được hàng bao tải lá khô. Vừa vui vẻ, vừa được vận động chân tay, lại vừa được việc. Thỉnh thoảng cũng có anh bảo vệ nguyên tắc, gây khó dễ. Nhưng thường là họ bỏ qua cho. Vả lại, mình quét thế chỉ càng sạch công viên chứ sao. Từ hồi ấy đến giờ, nhà bác đỡ hẳn nạn thiếu chất đốt…

Xin được nhắc lại, bấy giờ còn là thời bao cấp, không chỉ vật chất thiếu mà về tinh thần cũng rất nghèo nàn. Phải vài năm nữa mới đến thời văn nghệ tự cởi trói theo tinh thần của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh. Phải vài năm nữa, riêng với nhà thơ Quang Dũng, người ta mới thực sự đánh giá cao sự nghiệp thơ văn của ông, tác giả của những Tây tiến, Đôi mắt người Sơn Tây, Mây đầu ô, Nhà đồi, Gương mặt Hồ Tây… -những áng thơ, những truyện, những ký tài hoa, giàu cảm xúc. Chỉ riêng những giai thoại về ông cũng đủ để làm nên không chỉ một, mà là nhiều cuốn sách gây xúc động biết bao người. Riêng với tôi, bác Quang Dũng trước sau vẫn là một người như tôi biết, một đồng nghiệp của mẹ tôi. Thế nên khi gặp lại bác, tóc đã pha sương, ria cũng ngả bạc, tôi không khỏi cảm khái khi nghe những câu chuyện đượm mùi bếp núc của bác. Đến khi bác đứng dậy ra về, xỏ lại đôi giầy ba ta, tôi hỏi bác còn đi đâu nữa không thì bác bảo: "Về thôi. Bây giờ vào công viên thì hơi muộn, tối quá cũng không trông thấy gì mà quét"…

Bác Quang Dũng đã định đi rồi, nghĩ thế nào lại quay lại dặn mẹ tôi: Thế nào chị cũng nhớ nhai kỹ đấy, vừa đỡ hại dạ dày, vừa đỡ tốn cơm. Từ hôm ăn thấy lợi, tôi cứ bảo phải đi phổ biến ngay cho mọi người, mà hôm nay mới đến được chị đấy. Thôi nhé, chào chị. Chào cháu. Thế là hồi ở Rumani, cháu cũng đi được nhiều đấy nhỉ…

Theo CAND Online