Đi lễ chùa là một tín ngưỡng đã có từ rất lâu trong tâm linh người Việt. Người đi lễ muốn tìm đến cõi Phật để cầu mong có được hạnh phúc, có được sự thanh thản trong tâm hồn. Và trên con đường hành hương về cõi Phật ấy, người ta mang theo những "vật tế lễ", mang theo những nỗi niềm và cả những nỗi đau. Có nỗi đau nói ra được thành lời và có cả những nỗi đau không lời lẽ nào diễn tả nổi. Cụ thể hơn, ở đây, đó là nỗi đau của kiếp đàn bà.

Bài thơ như một câu chuyện được kể tự nhiên và hàm súc. Lời thơ thấm đẫm chất tự sự, những thông tin được gửi đến độc giả một cách ngắn gọn nhưng đầy đủ, giản đơn nhưng ám ảnh. Bao giờ cũng vậy, Dư Thị Hoàn làm người đọc phải bất ngờ bởi những ý tưởng nhân văn và rất thông minh của chị. Tác giả viết về "năm người đàn bà" đi lễ chùa, con số năm không phải là nhiều, cũng không phải là ít. Nó vừa đủ để thể hiện dụng ý nghệ thuật : "Năm người đàn bà cùng ngồi trên xe ngựa/ Tay khư khư ôm đầy vật tế lễ". Đâu phải năm người đàn bà mang theo năm nỗi đau khổ. Không! Khổ đau thì không bao giờ đếm được! Bài thơ có năm lời thoại, cũng có thể là độc thoại, mà đã là độc thoại thì hoặc là người ta cô đơn, hoặc người ta than thân trách phận. Các lời thoại được sắp xếp đầy ẩn ý, nỗi đau được kể ra theo cấp độ thăng tiến. Chỉ cần non tay một chút thôi, ý thơ rất dễ rơi vào vụng về khiên cưỡng. Nhưng cây bút Dư Thị Hoàn đầy bản lĩnh. Chị kể lể đấy, than thở đấy, song lời than không rườm rà, mà được cô đọng tối đa.

Dường như những nỗi niềm của phận đàn bà cứ quặn thắt trong từng câu chữ : " – Tội nghiệp nhất người đàn bà không chồng", " – Vô phúc nhất người đàn bà không con". Người phụ nữ Việt thường gắn liền với gia đình, sẵn sàng hy sinh cho gia đình, nên "không chồng", "không con" thì thật "tội nghiệp", thật "vô phúc". Đến lời thoại thứ ba thì nỗi đau bắt đầu không còn cụ thể nữa : " – Bất hạnh nhất người đàn bà không khóc nổi trước mặt chồng". Phụ nữ vốn dễ xúc động và mau nước mắt. Khi người ta khóc, đó là khi người ta muốn được sẻ chia, an ủi. Vậy mà người đàn bà kia "không khóc nổi trước mặt chồng" – ngay cả với người bạn đời đầu gối tay ấp bấy lâu, chị cũng không thể sẻ chia tâm sự, thậm chí đã cạn kiệt mọi trạng thái cảm xúc (dù chỉ là trạng thái của nỗi đau)! Nàng thơ đã đi sâu vào mọi ngõ ngách tâm hồn người phụ nữ để cảm hiểu những điều sâu kín nhất : " – Tuyệt vọng nhất người đàn bà không cười được khi thấy con". Có lẽ không cần nói thì ai cũng biết, tình nghĩa mẹ dành cho con lớn lao biết nhường nào. Với một người mẹ, con là hy vọng, là hạnh phúc, là tương lai, mẹ có thể hy sinh tất cả vì con. Thế nhưng, người mẹ không cười được khi thấy con thì đúng là tuyệt vọng nhất, người đàn bà đó như đã mất tất cả.

Ta nhận ra mỗi người mang một trạng thái : "Người thứ nhất thở dài", "Người thứ hai chép miệng", "Người thứ ba cười buông", "Người thứ tư điềm đạm", còn "Người thứ năm" thì chẳng biểu lộ một sắc thái gì :

Người thứ năm :
– Mô Phật!

Lời thoại thứ năm kết lại những nỗi đau, không hề thở than, không hề nói đến một nỗi bất hạnh cụ thể nào, song lại nói được rất nhiều. Thì ra, nỗi đau không nói nên lời mới là đau nhất, "tội nghiệp nhất", "vô phúc nhất", "bất hạnh nhất" và "tuyệt vọng nhất". Thử hỏi còn gì đau hơn khi người ta không thể nói nên nỗi đau của mình? Có người nói với tôi rằng : "Người thứ năm" không hề than thở, không biểu hiện trạng thái gì tức là đã rũ bỏ hết mọi bụi bặm trần ai để đến với cõi Phật. Như thế không có nghĩa là nỗi đau được rũ bỏ.

Con đường hành hương về cõi Phật vẫn chỉ là đường đời thôi, bụi bặm và nghiệt ngã : "Lão xà ích giật dây cương/ Roi quất/ Tung bụi đường".

Trên con đường hành hương về cõi Phật, "Năm người đàn bà" hay nhiều hơn nữa cũng không thể mang hết những nỗi đau của phận đàn bà, những nỗi đau trong cuộc sống nhân sinh. Dư Thị Hoàn đã cắt nghĩa những nỗi bất hạnh của con người bằng một tư duy sắc bén, bằng sự trải nghiệm và bằng cả sự đồng cảm. Chính điều này tạo nên chiều sâu cho bài thơ.