Xưng hô với thầy giáo của con

Nhà riêng của nhà văn Nguyên Hồng ở gần Trường THCS xã Quang Tiến (huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang). Thỉnh thoảng, nhà văn Nguyên Hồng sang trường Quang Tiến thăm các thầy, cô giáo. Về cách xưng gọi, dù là giáo viên còn trẻ, nhà văn cũng một điều "thưa thầy", hai điều "thưa thầy", mà không phải là khách khí, trái lại, rất chân tình. Có lẽ một phần nhà văn muốn xưng gọi theo lối truyền thống – gọi thay con – bởi hầu hết các con của nhà văn đều học ở mái trường Quang Tiến. Nhà giáo ưu tú Khuất Chi Mai, nguyên Hiệu trưởng trường THCS Quang Tiến kể lại một câu chuyện khá thú vị:

"Thầy giáo Nguyễn Hữu Đạo, giáo viên tiểu học, trực tiếp dạy em Nguyễn Thị Yên Thế – một trong những người con của nhà văn Nguyên Hồng, nhưng anh Đạo lại vốn là bạn học cùng lứa với anh Nguyễn Vũ Giang – một người con khác của nhà văn. Một lần, Nguyễn Hữu Đạo đến thăm nhà văn Nguyên Hồng với tư cách đến thăm bố của bạn. Nhưng khi trò chuyện, trước sau nhà văn Nguyên Hồng đều gọi Nguyễn Hữu Đạo là "thầy" một cách trân trọng. Lát sau, Nguyễn Vũ Giang về, gặp Nguyễn Hữu Đạo, xưng "mày – tao" rất thân mật, thoải mái. Nhà văn Nguyên Hồng thấy vậy, gọi con trai ra một góc và nói nhỏ: "Các anh "mày, tao" với nhau là đúng, nhưng ra chỗ khác. Anh Đạo đang dạy em anh. Em anh nhìn thầy giáo của nó lại cũng như nhìn anh – một người anh, như thế tác dụng giáo dục sẽ bị hạn chế. Phải có ý chứ!". Sau đó, Giang thay đổi cách xưng hô với Đạo, nhưng thấy mất tự nhiên. Thế là Giang và Đạo kéo nhau đi chỗ khác".

Chấm văn cho học sinh

Dạo đó, nhà giáo ưu tú Khuất Chi Mai, người bạn vong niên đồng thời là láng giềng tri kỷ của nhà văn Nguyên Hồng được Phòng Giáo dục huyện Tân Yên giao cho việc tham gia "chăm sóc" đội tuyển học sinh giỏi của Tân Yên chuẩn bị đi thi trên tỉnh. Thầy Mai mới nảy ra sáng kiến: Nhờ nhà văn Nguyên Hồng chấm hộ hơn chục bài văn của học sinh đội tuyển này, rồi cho nhận xét, để các thầy giáo văn có hướng kèm cặp học sinh, biết đâu chẳng giành về cho huyện một, hai cái giải. Nguyên Hồng nhận lời giúp. Một hôm, thầy Mai đang làm việc ở nhà, thấy Nguyên Hồng hoảng hốt chạy sang, tay cầm tập bài văn của học trò:

– Thầy ơi, thầy! Hỏng! Hỏng! Học đến cấp hai rồi mà một trang gần chục lỗi chính tả, không thể chịu nổi, cho điểm zêrô thôi, khôngchịu nổi!

Thầy Mai hiểu ý, cười thân mật:

– Ông ơi, đây là bài của trò khá. Học trò bình thường của chúng tôi còn mắc mấy chục lỗi trong một bài luận vài trang. Học trò bây giờ là vậy đấy! Trình độ chính tả của trò bây giờ là vậy đấy!

Sau khi được giải thích, Nguyên Hồng buồn bã ra về, nhưng vẫn chưa hết bực dọc, xen lẫn cảm giác ngạc nhiên, thất vọng.

Vẫn theo lời thầy Chi Mai, sinh thời, nhà văn Nguyên Hồng rất thích giai thoại về nhà giáo Nguyễn Lân. Đại để thế này: Nhà giáo Nguyễn Lân cũng rất ghét hiện tượng viết sai chính tả. Thầy từng nói, đại ý: "Máy bay địch đến. Nhưng nếu thấy ở cửa hầm viết dòng chữ "hầm chú ẩn" thì dù chết, tôi dứt khoát không chui vào".

Thầy giáo Chi Mai, nhà văn Nguyên Hồng và một số người bạn già đã từng ngồi uống trà, than thở:

– Trình độ chính tả là một trong những thước đó dân trí. Thế mà năng lực chính tả của học trò nay như vậy thì thật là đáng buồn, thật đáng buồn!

Không chỉ viết cho con trai cả

Người con trai cả của nhà văn Nguyên Hồng là nhà giáo Nguyễn Hồng Hà. Anh đã mất cách đây ít năm. Nguyễn Hồng Hà là nhà giáo dạy môn Tiếng Anh ở Trường đại học Sư phạm Ngoại ngữ Hà Nội (nay là Đại học Ngoại ngữ, thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội). Nếu ai từng đọc thơ Nguyên Hồng, có lẽ đã thấp thoáng biết đến tên anh qua bài thơ "Hồng Hà tên con dòng sông yêu dấu". Khi anh còn sống, đã có lần tôi đặt câu hỏi với anh: "Cụ Nguyên Hồng có viết cho anh một số bài thơ, trong đó có hai bài nhiều người biết đến: "Ngày mùa thu đưa con lớn đi học" và "Hồng Hà tên con dòng sông yêu dấu". Nhưng thật thú vị, trong cả hai bài này, tác giả dường như chỉ "mượn cớ" hoặc dựa vào cái ‘tứ": "Lần đầu đưa con đến trường" và "tên con sông Hồng Hà" để nói những chuyện lớn lao về dân tộc và thời đại, mà không trực tiếp nói về tình cảm cha con ruột thịt… Anh có cảm nghĩ gì về việc này?".

Nhà giáo Nguyễn Hồng Hà đã trả lời: "Bài thơ "Hồng Hà tên con dòng sông yêu dấu", ông cụ tôi viết khi tôi đi học ở Trung Quốc, lại còn bé, nên không rõ xuất xứ như thế nào. Còn bài "Ngày mùa thu đưa con lớn đi học" là viết cho chú Sơn, em trai tôi, khi ông cụ đưa Sơn đi nhập h