Tuy thế, Phan Văn Trị vẫn không hoàn toàn thất vọng. Ông tin tưởng quy luật “hết bỉ lại thới”, hết buồn lại vui”.

Tạo hóa một bầu xoay khí vận
Đông qua xuân lại trở màu tươi.

Hoặc :

Nhà nước một mai xoay vận thới
Cỏi Nam chung hưởng hội thăng bình.

Ông còn để lại mấy bài thơ mang tính răn đời, tương tự loại thơ ngụ ngôn (fable) của Lafontaine (Pháp). Ông đã mượn tên một số loài vật để đặt tên bài thơ, chẳng hạn các bài Con trâu, Con mèo, Con muỗi, Con rận, Con cua… Mảng thơ này có tính chất châm biếm, mỉa mai, đả kích; ông chửi khéo bọn Việt gian theo Pháp – trước hết nhắm vào Tôn Thọ Tường cũng như bọn tham quan ô lại ở trong vùng.

Chẳng hạn :

Mài sừng cho lắm cũng là trâu
Gẫm lại chàng Va thật lớn đầu
Trong bụng lơ thơ ba lá sác…

(Con trâu)

Chửi bọn thăng quan nhanh chóng như mèo, ông viết :

…
Mấy tầng đài các sải chơn leo
Nhảy lẹ chi cho bằng giống mèo…

Còn con muỗi thì :

Béo miệng chẳng thương con trẻ dại
Cành hông nào đoái chúng dân nghèo.

 
Con rận cũng bị ông lên án gay gắt :

Lúc nhúc trong chăn cứ gục đầu
Khuấy ngứa gầy dân chi khác mọt.

Mảng thơ thứ ba của Phan Văn Trị không nhiều, đó là mảng thơ “nhàn” của một nhà nho sinh bất phùng thời, bó tay trước tình thế, cố tìm cái “nhàn” để khuây khỏa :

Thú vui chỉ có một thuyền câu.
(An Giang phong cảnh)

Hình như Phan Văn Trị không mê cầm, kỳ, thi, tửu như Nguyễn Công Trứ, mà chỉ mê say câu cá do tình thế đưa lại cho ông :

Lỗi phải thây ai chẳng lụy cầu
Sao bằng thong thả một cần câu.
(Thú đi câu)

Hoặc :

Nửa cần thú vị trời trời nước
Một sợi phong lưu gió gió trăng
(Đi câu)

Nói về lập trường tư tưởng của Phan Văn Trị, không có chứng cứ hùng hồn nào bằng căn cứ vào trận bút chiến giữa ông và Tôn Thọ Tường. Nó không kém phần nảy lửa, quyết liệt và trí tuệ, được người đời sau nhắc nhở như cuộc bút chiến giữa Phan Đình Phùng và Hoàng Cao Khải hay giữa Nguyễn Quang Bích và bọn thực dân Pháp. Nhưng cuộc đấu tranh này có điểm khác là sự hưởng ứng, tham gia rộng rãi của nhiều sĩ phu yêu nước mà Phan Văn Trị là tiêu biểu nhất chống lại tên Việt gian họ Tôn.

Một vài nét tiểu sử Tôn Thọ Tường : Tường là một nhà nho, được tiếng học giỏi thơ hay, gia đình bốn đời làm quan triều Nguyễn. Khi Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông, trong đám sĩ phu có người tham gia nghĩa binh chống giặc, có người tỵ địa (tản cư khỏi vùng giặc chiếm), có người dùng thơ văn kêu gọi nhân dân kháng địch, biểu lộ lòng yêu nước, không hợp tác với giặc Pháp. Tường lại chọn con đường ra đầu hàng, hợp tác với giặc Pháp, sau làm đến Đốc Phủ sứ. Tôn Thọ Tường từ được người ta hâm mộ về thơ văn trở thành mục tiêu lên án và bị khinh rẻ của đồng học và đồng bào.

Tường bắt buộc làm thơ để tự thanh minh. Tường làm hai bài thơ Từ Thứ quy Tào và Tôn phu nhân quy Thục. Tường dụng ý cho mình theo Pháp là chuyện cực chẳng đã (bất đắc dĩ), là quyền biến v.v… Sau đó, Tường lại “cho ra” một lúc 10 bài Tự thuật cũng để tự chống đỡ trước búa rìu dư luận.

Tham gia trận bút chiến với Tôn Thọ Tường, ngoài Phan Văn Trị là chủ súy có mấy người nữa như Bùi Hữu Nghĩa, Lê Quang Chiếu, Hồ Huân Nghiệp… Nhưng nổi tiếng nhất vẫn là Phan Văn Trị và bài được công chúng lưu truyền nhất cũng là của ông hoạ lại bài Tôn Phu nhân quy Thục của Tường.

Tôn Thọ Tường :

Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ lòng
Ngàn năm rạng tiết gái Giang Đông
Lìa Ngô bịn rịn chòm râu bạc
Về Hán trau tria mảnh má hồng.

Son phấn thà cam dày gió bụi
Đá vàng chi để thẹn non sông
Ai về nhắn với Chu Công Cẩn
Thà mất lòng anh, đặng bụng chồng.

Phan Văn Trị đã “họa” lại, nói phản bác thì đúng hơn :

Cài trâm sửa trấp, vẹn câu tòng
Mặt giả trời chiều biệt cõi đông
Ngút tỏa vần Ngô, in sắc trắng
Duyên về đất Thục, đượm màu hồng.

Hai vai tơ tóc bên trời đất
Một gánh cang thường nặng núi sông
Anh hỡi Tôn Quyền, anh có biết
Trai ngay thờ chúa, gái thờ chồng!

Sử sách hiện vẫn còn đầy đủ 10 bài Tự thuật của Tôn Thọ Tường song song có 10 bài “họa” của Phan Văn Trị. Thật là một cuộc giao tranh lý thú, về mặt văn chương, công bằng mà nói thì tài sức ngang nhau. Nhưng Tường ở phía phi nghĩa, còn Phan Văn Trị hơn hẳn đối phương do sức mạnh lòng dân gom lại. Tường giở trò gì thì Phan bẻ ngay trò đó; Tường ngụy biện bao nhiêu thì Phan vạch rõ bấy nhiêu. Bao nhiêu phù phép yêu ma của tên Việt gian Tôn Thọ Tường đều bị Phan Văn Trị sạch sành sanh phá hủy. Chẳng hạn, Tôn Thọ Tường dọa :

Xăng văng thầm tính thương đòi chỗ
Khấp khởi riêng lo sợ những ngày.
(Bài I)

Phan Văn Trị đập lại :

Nuôi muông giết thỏ còn chờ thuở
Bủa lưới săn nai cũng có ngày.

Tường lên mặt dạy đời :

Thày lay lại muốn chuốc danh nhơ
Ai mượn mình lo việc bá vơ
Trẻ dại giếng sâu lòng chẳng nỡ
Đàng xa ngày tối buổi không chờ.
(Bài II)

Phan Văn Trị bác bỏ :

Lung lay lòng sắt đã mang nhơ
Chẳng xét phận mình khéo nói vơ
Người trí mảng lo danh chẳng chói
Đứa ngu luống sợ tuổi không chờ.

 
Qua trận bút chiến lịch sử, Tôn Thọ Tường bị lên án nào là “đứa ngu”, “đứa dại già đời cũng dại”, “kẻ mất thanh danh”, “thằng hoang”. Tường cũng bị cảnh cáo “đừng mượn hơi hùm”, “đáy giếng trông trời” và họ Phan cũng khẳng định :

Một trận gió đưa siêu ngã cơ
Hơn thua đã quyết đó cùng đây.
(Họa bài 10)

Những năm cuối đời, cụ Phan Văn Trị sống bằng nghề dạy học và hốt thuốc. Cụ mất ở làng Phong Điền – Cần Thơ, thọ 80 tuổi.

Nhìn chung, cụ là một nhà nho cao khiết, một nhà yêu nước, một nhà thơ tâm huyết với vận mệnh nhân dân. Thơ cụ làm ra là thơ “có thép” bên trong, đầy tính chiến đấu. Tuy vậy, cụ cũng không thể không mang dấu ấn của thời thế, cho nên có đôi chỗ, đôi lúc ngậm ngùi. Thi nghiệp cụ gồm 54 bài theo thơ Đường, trong đó có 10 bài liên hoàn và 24 bài riêng biệt.

Nguyễn Thông

Theo sách Nhân vật chí tỉnh Vĩnh Long