Tại Quận 5 – thành phố Hồ Chí Minh có một con đường mang tên Nguyễn Thị Nhỏ. Đó là tên của một chiến sĩ cộng sản nổi tiếng gan dạ, hoạt động từ trước ngày Đảng Cộng sản Việt Nam thành lập.

Nguyễn Thị Nhỏ, tức Sáu Nhỏ – còn gọi là Sáu Điếc, sinh năm 1909 trong một gia đình tiểu thương tại làng Long Hồ – chợ Ngã Tư, nay là xã Long An – huyện Long Hồ – tỉnh Vĩnh Long, con của ông Nguyễn Văn Vững và bà Tống Thị Tòng.

Sinh trưởng trong gia đình giàu truyền thống cách mạng, có nhiều anh em đều tham gia hoạt động cách mạng, trong đó có những người nổi tiếng như : anh là ông Nguyễn Văn Nhung – một trong những người thành lập Chi bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội đầu tiên ở tỉnh Vĩnh Long và là Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Long năm 1930; em là Nguyễn Thị Phụng – một đảng viên hoạt động ở Chợ Lớn, từng ngồi tù thời thực dân Pháp. Nguyễn Thị Nhỏ sớm chịu ảnh hưởng giáo dục của gia đình, lúc còn đi học. Tư tưởng yêu nước, lòng yêu quê hương, căm ghét bọn thống trị bất công được dần hình thành trong chị qua sự giáo dục của cha, anh và nhất là những câu chuyện truyền thống mà người mẹ thường kể cho anh em chị nghe.

Tháng 3/1926, phong trào học sinh – sinh viên và quần chúng lao động khắp Nam Kỳ rầm rộ xuống đường để tang nhà ái quốc Phan Chu Trinh. Nguyễn Thị Nhỏ tham gia ngay vào những cuộc xuống đường này với một lòng nhiệt thành sẵn có. Sau đó, chị xin về dạy học ở Hương Điểm (Bến Tre) với ước mong truyền đạt cho lớp học trò nhỏ gương những nhà yêu nước “con Lạc, cháu Hồng”. Được ít lâu, chị chuyển về dạy ở “Sa Đéc học đường”. Tại Sa Đéc, chị chiếm được tình cảm của mọi người bằng những hành động yêu nước. Năm 1927, chị được kết nạp vào Chi bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội ở Sa Đéc. Chị được sinh hoạt chung với những nhà cách mạng như Hà Huy Giáp, Nguyễn Văn Phát và thường xuyên liên lạc với Châu Văn Liêm ở Chợ Mới (Long Xuyên). Đầu năm 1929, chị được cử đi học lớp huấn luyện chính trị do Kỳ bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội Nam Kỳ tổ chức. Lớp do các ông Phạm Văn Đồng, Châu Văn Liêm, Nguyễn Kim Cương trực tiếp phụ trách. Nhờ hăng say học tập và có trí thông minh, Nguyễn Thị Nhỏ tiếp thu nhanh và nắm vững các nguyên lý cách mạng cơ bản, được các đồng chí lãnh đạo Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội tỉnh Sa Đéc (tỉnh bộ do ông Nguyễn Văn Phát làm Bí thư) rất tín nhiệm. Giữa năm 1929, chị cùng ông Nguyễn Văn Phát (lúc này, hai người vừa hứa hẹn kết duyên vợ chồng) được điều lên công tác tại cơ quan Kỳ bộ đóng ở số nhà 14 – hẻm La-ca-đơ (Sài Gòn – Chợ Lớn). Lúc lên đường, chị hẹn với anh Phát “đợi cách mạng thành công mới tổ chức đám cưới để lo làm tròn nhiệm vụ”. Ở Sài Gòn, Nguyễn Thị Nhỏ và một số đồng chí chịu trách nhiệm cộng tác biên tập, in và phát hành báo “Công – Nông – Binh”, tờ nội san “Bôn-sơ-vích” và tài liệu Đại hội lần thứ nhất của Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội. Công việc đang tiến triển, địch đánh hơi và phát hiện ra cơ quan Kỳ bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội Nam Kỳ. Ngày 23/9/1929, bị tên Sường – tức Hồ Cao Cương trong cơ quan Kỳ bộ – chỉ điểm, chị và các ông Nguyễn Văn Phát, Trần Ngọc Quế bị mật thám Pháp bắt. Trong đợt này, chúng còn bắt ông Nguyễn Kim Cương – Ủy viên Ban Chấp hành Kỳ Bộ, Phạm Văn Đồng – Bí thư Kỳ Bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội Nam kỳ.

Thực dân Pháp đưa chị giam ở Khám Lớn (Sài Gòn). Chúng dùng nhiều thủ đoạn tra tấn dã man như quay điện, ném vào thùng phuy đậy nắp rồi dùng chày nện bên ngoài, đấm đá… song chị nhất quyết không khai nửa lời. Chị và anh Phát một mực khai nhận là vợ chồng, chủ ngôi nhà 14 đường La-ca-dơ và chị là người ở tỉnh lên Sài Gòn làm công việc nội trợ gia đình. Những đòn tra tấn của bọn cai ngục làm tai chị về sau thường sưng mủ, các đồng chí và bạn tù về sau hay gọi chị là Sáu Điếc. Điếc vì hành hạ tàn bạo của địch và điếc luôn cả những đòn cám dỗ, mua chuộc của chúng. Được 6 tháng, bọn mật thám buộc phải thả chị vì không có đủ chứng cớ. Anh Phát, chúng còn tình nghi, tiếp tục bị giam giữ.

Tranh thủ lúc được tha, chị liên lạc ngay với ông Châu Văn Liêm (tên lúc này là Việt) là Bí thư Kỳ bộ thay ông Phạm Văn Đồng đã bị thực dân Pháp bắt. Được biết Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội đã giải tán, An Nam Cộng sản Đảng được thành lập, chị càng phấn khởi lao ngay vào nhiệm vụ, được kết nạp vào An Nam Cộng sản Đảng (tháng 10/1929). Lấy lý do đi thăm chồng, chị được tổ chức cử vào Khám Lớn để liên lạc, truyền đạt chủ trương, quyết định của Đảng từ ngoài vào nhà tù. Các ông Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng và một số cán bộ của Đảng trong Khám Lớn bấy giờ nhận được quyết định kết nạp vào An Nam Cộng sản Đảng là nhờ Nguyễn Thị Nhỏ đem quyết định từ ngoài vào.

Ngày 3/2/1930, ba tổ chức cộng sản ở 3 miền thống nhất, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, Nguyễn Thị Nhỏ là một trong số lớp người đầu tiên ở Nam Kỳ đứng vào hàng ngũ của Đảng.

Ngày 4/6/1930, Đảng tổ chức nhiều cuộc biểu tình, đưa nông dân ra đấu tranh trực diện với địch đòi giảm sưu thuế, trong đó có cuộc biểu tình lớn tại Đức Hòa, tỉnh Chợ Lớn. Ông Châu Văn Liêm, Bí thư Liên Tỉnh ủy Chợ Lớn – Gia Định trực tiếp lãnh đạo cuộc biểu tình này bị địch bắt và bị sát hại. Xứ ủy Nam kỳ cử Lê Quang Sung và Nguyễn Thị Nhỏ về phụ trách Tỉnh ủy Chợ Lớn thay ông Châu Văn Liêm để ổn định tình hình, lãnh đạo quần chúng chống địch khủng bố. Nhận nhiệm vụ mới Đảng phân công, Nguyễn Thị Nhỏ trực tiếp đi xây dựng cơ sở Đảng ở vùng Đức Hòa, tỉnh Chợ Lớn. Chị đã lập ra Chi bộ Đảng đầu tiên ở làng Thạnh Lợi (Đức Hòa). Chị đi diễn thuyết kêu gọi quần chúng đứng lên làm cách mạng tại làng Tân Phú, khu vực chợ Rạch Nhum v.v… Tại cuộc họp của Đảng tháng 11/1930 ở làng Long Hiện, quận Bến Lức, tỉnh Chợ Lớn, ông Lê Quang Sung được bầu Bí thư Tỉnh ủy, Nguyễn Thị Nhỏ được bầu Phó Bí thư đầu tiên của Tỉnh ủy Chợ Lớn.

Lúc này, địch đánh phá phong trào và truy lùng rất gắt gao các chiến sĩ cộng sản. Chị Sáu Nhỏ phải luôn thay hình đổi dạng, ở và hoạt động nhiều nơi khác nhau. Chị về lại Đức Hòa, nhận làm con nuôi trong một gia đình là cơ sở cách mạng, có lúc cải dạng làm cô giáo để hoạt động. Chị có tài diễn thuyết và khéo léo, biết xây dựng các cơ sở bí mật của Đảng. Vì vậy, mật thám Pháp rình rập nhiều nơi trong tỉnh nhưng vẫn không tìm ra được manh mối của Tỉnh ủy Chợ Lớn. Trong khi đó, chị vẫn hoạt động và liên lạc được với các đồng chí của mình.

Giữa năm 1931, nhiều cơ sở Đảng bị địch phá vỡ trong toàn Nam bộ, nhiều đồng chí trong Xứ ủy Nam Kỳ bị bắt. Một số cán bộ trung kiên của Đảng ở Nam Kỳ như Nguyễn Văn Nhung, Ngô Văn Chính, Nguyễn Thị Nhỏ, Nguyễn Văn Hoành… đã họp bàn quyết định khôi phục lại Xứ ủy lâm thời Nam Kỳ. Nguyễn Thị Nhỏ có chân trong Xứ ủy lâm thời. Lúc đó, chị tròn 22 tuổi.

Tháng 11/1931, Bí thư Tỉnh ủy Chợ Lớn – Lê Quang Sung bị sa vào tay thực dân Pháp. Cùng với các đồng chí còn lại trong Tỉnh ủy, Nguyễn Thị Nhỏ chịu trách nhiệm chính trong việc lãnh đạo khôi phục và phát triển phong trào ở tỉnh Chợ Lớn, địa bàn hoạt động có lúc sang cả tỉnh Tân An.

Cuối năm 1931, trong một chuyến công tác vào thành phố Sài Gòn, chị Sáu Nhỏ bị địch phục kích vây bắt. Lọt vào tay địch lần thứ hai, chị bị tra tấn man rợ hơn trước. Chúng áp dụng cực hình treo ngược chị lên trần nhà vừa đánh vừa xối nước muối ớt lên mình chị, dùng điện gí vào thân thể, nung đỏ lưỡi thép ép vào da thịt, mà chúng gọi là “ăn chả rán”. Nhưng tất cả đều vô hiệu trước con người đã chai sạn, gai góc, không còn biết sợ kẻ thù thực dân. Biết chị là một nhân vật quan trọng, chúng đem nhiều chiến sĩ cộng sản của ta bị bắt ra đối chất với chị để tìm manh mối. Đồng chí Hà Huy Giáp, lúc đó trong Xứ ủy Nam Kỳ bị chúng bắt đưa ra đối chất với chị, kể lại : “Thái độ của chị Nguyễn Thị Nhỏ lúc ấy thật là gan góc. Tôi bị bắt giam ở bót Pô-lô trong Chợ Lớn. Chúng đem về Catina đối chất với chị. Catina là cơ quan tra tấn lớn nhất của Pháp ở Nam Kỳ. Chỉ cần một cái gật đầu của chị Sáu Nhỏ là tôi sẽ phải lên máy chém”. Vậy mà âm mưu của chúng không bao giờ thành công khi tra tấn cũng như dụ dỗ Nguyễn Thị Nhỏ.

Trong Khám Lớn, Nguyễn Thị Nhỏ vẫn tự tin và bàn bạc với chị em bạn tù tìm cách hoạt động. Chị và nhiều đồng chí cùng bị giam giữ thành lập một Ban trật tự trong Khám Lớn để vận động tù nhân đấu tranh với địch, giành giật quyền lợi tối thiểu cho sự sống của tù nhân, trong đó có cuộc đấu tranh ngày 20/11/1931. Toàn Khám Lớn Sài Gòn nổi dậy la hét phản đối việc thực dân Pháp đưa đi xử tử người cộng sản trẻ tuổi Lý Tự Trọng. Địch cho chị cầm đầu trong cuộc đấu tranh này nên dùng dùi cui đánh tới tấp và phun vòi rồng vào khám, rồi bắt chị nhốt riêng vào buồng kín biệt giam, chân tay bị còng, cho ăn uống theo hình phạt nặng nhất. Suốt tuần lễ, chị vẫn không hề nhụt chí. Giáp Tết 1932, chị vẫn cùng bạn tù tổ chức ca hát, tuyệt thực, đấu tranh đòi địch mở khóa còng cho số chị em bị còng quá hạn hoặc bị kiệt sức. Chị và nữ đồng chí Bảo Lương cùng khám đã sáng tác bài thơ về xuân ở trong tù tràn đầy lạc quan cách mạng :

“Chào xuân, giữa dãy còng đôi
Quà xuân, mấy quả tim sôi máu hồng
Cảm xuân, réo rắt tơ lòng
Vui xuân, ta hãy hẹn cùng xuân sau”.

Ngày 2 tháng 9 năm 1933, thực dân Pháp đưa 120 chiến sĩ cộng sản ra xử tại phiên tòa “Đại hình đặc biệt” ở Sài Gòn. Nguyễn Thị Nhỏ và các đồng chí Ngô Gia Tự, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Chí Diễu, Phạm Hùng, Lê Văn Lương v.v… bị thực dân Pháp đưa ra phiên tòa xét xử kéo dài từ ngày 2 – 9/5/1933. Nguyễn Thị Nhỏ là phụ nữ duy nhất đứng lên tố cáo đanh thép chế độ tàn bạo của thực dân Pháp, bác bỏ lời buộc tội của địch với ý đồ vu cáo Đảng Cộng sản Đông Dương. Sáng ngày 9/5, thực dân Pháp tuyên án tử hình 8 người, trong đó có Phạm Hùng, Lê Văn Lương, Lê Quang Sung, Nguyễn Thị Nhỏ, 19 án tù khổ sai chung thân, 79 án tù từ 5 năm đến 20 năm.

Vụ án này gây chấn động chính trị mạnh trong toàn Nam Kỳ và lan rộng ra cả nước, gây làn sóng bất bình trong nhân dân tiến bộ thế giới. Do sức ép dư luận trong nước và ở Pháp, với sự can thiệp của luật sư tiến bộ người Pháp Kăng-xen-lơ-ri (Cancelleri), sau đó, thực dân Pháp buộc phải hạ mức án của 8 án tù tử hình xuống còn khổ sai chung thân, riêng Nguyễn Thị Nhỏ lãnh án 15 năm tù khổ sai.

Ngày 16/5/1933, thực dân Pháp đưa tàu Ác-măng-rút-sô với 33 lính áp tải, bí mật rời cảng Sài Gòn, đưa 89 tù nhân cộng sản đi đày Côn Đảo, trong đó có Nguyễn Thị Nhỏ.

Khi phong trào Đông Dương đại hội phát triển mạnh, nhà cầm quyền thực dân Pháp phải nới tay trong việc giải quyết các yêu sách ở thuộc địa. Giữa năm 1935, một đoàn đại biểu Mặt trận Bình dân Pháp đi thị sát các nhà tù ở Đông Dương. Trong đoàn có nhà báo tiến bộ Pháp Lu-i Ma-ri Phe-rơ (Louis Marie Ferreux). Được tiếp xúc với nhà báo này, chị đề nghị ông viết bài tố cáo chế độ thực dân Pháp ở Đông Dương. Nhờ sự vận động tích cực của Lu-i Ma-ri Phe-rơ và tổ chức quốc tế Công hội Đỏ tiếp sức can thiệp, tháng 7/1935, Toàn quyền Pháp ở Đông Dương buộc phải ra lệnh đặc xá Nguyễn Thị Nhỏ.

Đây là một hành động bị bắt buộc của nhà cầm quyền Pháp ở Đông Dương. Chúng chỉ thả một mình chị khi sức lực chị bị tra tấn đã cùng kiệt. Dù thả ra, nhưng sự sống của chị bị suy sụp do những trận đòn đẫm máu của chúng tra tấn. Chị được thả về quê ở Châu Thành – Vĩnh Long và bị chúng theo dõi, quản thúc cho đến sau Nam Kỳ khởi nghĩa năm 1940. Từ đó đến năm 1946, chị vẫn sống ở quê. Do sức khỏe quá suy yếu vì địch tra tấn, ngày 21/11/1946, Nguyễn Thị Nhỏ đã vĩnh biệt chồng là anh Nguyễn Văn Phát – lúc đó là Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Vĩnh Long – và 5 con thơ.

Để ghi nhớ công ơn của người phụ nữ gan dạ, kiên cường trong những ngày hoạt động ở Tỉnh ủy Chợ Lớn, ngày 4/4/1985, Ủy ban Nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đã quyết định đổi tên đường Nguyễn Công Trừng ở Quận 5 thành đường Nguyễn Thị Nhỏ, đúng vào dịp kỷ niệm 10 năm ngày quân và dân ta đánh thắng đế quốc Mỹ xâm lược, xóa sạch chủ nghĩa thực dân và đế quốc trên đất nước Việt Nam – điều mà khi còn sống, chị Nguyễn Thị Nhỏ hằng bao mong ước.

Phạm Bá Nhiễu – Theo sách Nhân vật chí tỉnh Vĩnh Long