Minh họa : Gettyimages

Với mode kiến trúc ở Việt Nam đương đại, chỉ xin đề cập từ góc nhìn văn hóa, không dám “lấn sân” sang công việc chuyên môn của các nhà kiến trúc. Sau quá trình tìm tòi để tìm được sự thích nghi, có lẽ phải mất hàng nghìn năm, người Việt mới xác lập được một hệ thống tiêu chí cho kiến trúc của ngôi nhà truyền thống. Từ một gian hai chái đến ba gian hai chái… đều kèm theo quy định về cột chính, cột hiên, về rui, mè, vì, kèo, câu đầu… Các ngôi nhà kiểu này ngày nay còn lại rất ít, có lẽ vì thế mà chúng ta thường gọi là “nhà cổ”! Với ngôi nhà truyền thống, mái chảy là thành phần rất quan trọng. Sinh thời, GS Trần Quốc Vượng nói rằng có thể xưa kia, khi người Việt chuyển tới sinh sống ở vùng đồng bằng, chiếc thuyền vừa là phương tiện kiếm sống ban ngày, vừa là mái nhà về ban đêm, khi các cụ gác cây que rồi úp cái thuyền xuống, nên mái nhà của người Việt nhìn giống như chiếc thuyền úp (?). Dù chỉ là giả thuyết thì ý kiến của GS Trần Quốc Vượng cũng cho thấy “mái chảy” là sự lựa chọn tối ưu nhằm thích ứng với khí hậu nắng lắm mưa nhiều như ở miền Bắc. Nhớ ngày còn nhỏ đi sơ tán ở một vùng rừng cọ đồi chè thuộc Trấn Yên (Yên Bái). Ở đây, tôi đã được ngắm một ngôi nhà gỗ năm gian “lịa tứ vi” (tức là bốn xung quanh thưng bằng gỗ), mái lợp bằng một loại vật liệu đen sì, tua tủa. Hỏi thăm thì biết đó là lá cọ, gia chủ đã sử dụng tới 7 vạn lá để lợp mái ngôi nhà này, mấy chục năm chưa phải lợp lại. Lá cọ đen và tua tủa vì trước khi lợp đã được ngâm xuống ao. Ngâm vài tháng thì vớt lên, rồi dùng cào cỏ (loại cào có cán dài, để làm cỏ lúa) tước hết phần lá nát, chỉ giữ lại “xương”, mỗi lá túm gọn lại còn tí xíu, nên cả ngôi nhà mới sử dụng hết 7 vạn tàu. “Xương” lá cọ ngâm trong nước lâu ngày, cứng như tre ngâm, dãi dầu mưa nắng chỉ có mòn chứ khó mục gãy. Mùa hè, ngồi trong ngôi nhà này rất mát mẻ, mùa đông thì ấm, không biết ngôi nhà nay có còn không?

Đến Việt Nam, người Pháp cũng làm mái chảy khi xây dựng nhà cửa, như các ngôi nhà Tây trên phố Phan Đình Phùng hay quanh hồ Thiền Quang ở Hà Nội. Theo tôi, ở Hà Nội hiện có hai ngôi nhà rất đáng chú ý, đó là trụ sở Ủy ban Thể dục – Thể thao trên phố Trần Phú, và trụ sở Tạp chí Văn nghệ Quân đội trên phố Lý Nam Đế. Tôi đã làm việc ở Văn nghệ Quân đội trong một thời gian dài, nên có điều kiện nhìn ngắm, tìm hiểu. Căn nhà được xây dựng sau năm 1940, tức là cách chúng ta hơn nửa thế kỷ. Vậy mà thời đó, người ta đã thiết kế nó như là sự phối kết nhuần nhị giữa kiến trúc phương Đông và phương Tây. Đứng trước ngôi nhà, có thể nhận thấy sự bề thế và sang trọng, tôi bị thuyết phục bởi những nét hiện đại theo kiến trúc phương Tây và những nét cổ kính đặc trưng của kiến trúc phương Đông. Thêm nữa, chiếc mái chảy lợp ngói xem ra rất hài hoà với tổng thể ngôi nhà. Đáng tiếc là sau khi mấy ngôi nhà cao tầng được xây dựng xung quanh, gần đây, nhà số 4 Lý Nam Đế đã bị rạn nứt.

Minh họa : Gettyimages

Tới khi trong kiến trúc nhà cửa ở Việt Nam xuất hiện mode mái bằng thì chiếc mái chảy truyền thống đứng trước sự thách thức của kiểu nhà hộp xứ lạnh. Hàng chục năm trời, khi xây nhà mới, hầu như các gia đình đều xây nhà hộp hay nhà ống có mái bằng, bất chấp tình thế là đã tự buộc mình phải sinh sống trong những ngôi nhà nóng hầm hập vào mùa hè, thi thoảng lại phải gọi thợ tới… chống thấm! Tôi từng trèo lên mái bằng ngôi nhà của một anh bạn, trên đó các lớp chống thấm dày tới hơn 30cm, đủ loại vật liệu, từ xi-măng đến… nhựa đường. Chạy theo mode, nhiều người không chú ý tìm hiểu là tại sao những ngôi nhà ở Đại sứ quán Thụy Điển, ở làng SOS… người ta đều làm theo lối có mái chảy, lợp ngói hoặc lợp tôn. Tình hình cũng không sáng sủa hơn khi từ thành phố tới làng quê, mọi người thi nhau úp lên mái nhà những cái chóp vừa tròn vừa nhọn, tới mức đến nhiều nơi, tôi ngỡ là đang được ngắm phố xá ở vùng vịnh Péc-xích. Chẳng thế mà dạo trước đã có một bài báo khá hấp dẫn được viết với tựa đề là Em ơi, Hà Nội… chóp! Dần dà, hình như mọi người cũng đã nhận ra các hạn chế của mái bằng, chóp nhọn, cho nên mấy năm gần đây lại thấy mái chảy xuất hiện trở lại với mode lợp tôn Ausnam hoặc mode dán ngói gốm lên bê tông!

Có ảnh hưởng hay không, ít nhiều tùy thuộc vào khả năng kinh tế, vào sở thích của mỗi gia đình, song xét từ bộ mặt kiến trúc của xã hội thì lại đưa tới không ít sự kỳ quặc. Mode trong xây dựng nhà cửa không giống như mode trong trang phục. Với trang phục, người ta có thể thay thế mode này bằng mode khác trong một thời gian ngắn, quần áo “lỗi mode” vẫn có thể bán với giá rẻ. Với nhà cửa thì khó có thể thay thế trong chốc lát. Đặc biệt là với đa số người Việt Nam, làm nhà là việc lớn của cuộc đời, “tậu trâu, cưới vợ, làm nhà”, đâu phải thích lên là làm được. Vì chạy theo mode, vì còn thiếu tri thức về kiến trúc nên có thể nói, hiện tại, chuyện làm nhà của các gia đình Việt Nam là nơi biểu hiện rất rõ nét ý muốn “cá tính hoá” một cách hỗn tạp. Anh thích nhà kiểu A thì làm nhà theo kiểu A, chị thích nhà kiểu B thì làm nhà theo kiểu B… Thậm chí cái nhà kiểu A, kiểu B kia cũng bị biến báo chút ít theo sở thích mỗi người. Ai thích thế nào thì làm thế ấy, không riêng các khu phố cũ, ngay các khu phố mới xây dựng, tình trạng nhà cửa tạp nham, lộn xộn cũng đập ngay vào mắt. Nhà thò ra, nhà lại thụt vào. Nhà quét vôi xanh, nhà lại phết sơn vàng. Nhà ốp nhôm kính màu sáng, nhà lại gắn kính đen sì. Ngay cái ban-công cũng cực kỳ đa dạng về kiểu lối, cái xây bằng gạch, cái gắn “con sơn” bằng gốm, cái lại làm bằng i-nốc trông sáng loáng như phòng bệnh viện… Qua nhiều khu phố ở Hà Nội và nhiều tỉnh khác, có thể nhận thấy sự chung sống rất kỳ khôi, theo phong cách hổ lốn giữa mode mái bằng, mode chóp nhọn và mode mái chảy!

Tình trạng trên đây xuất hiện chủ yếu là do nhiều người trong chúng ta đã đua theo mode mà chưa chú ý đến sự lựa chọn thẩm mỹ, chưa kể còn là “Con gà tức nhau tiếng gáy”, đôi khi là sự hợm hĩnh, khoa trương của mấy ông bà trọc phú mới phất. Quan sát và suy ngẫm, tôi thấy trong việc làm nhà, hình như cư dân phía Bắc có thói quen “sao chép, học đòi” hơn cư dân phía Nam. Đến các tỉnh lẻ sẽ thấy khi “chuyển” các mode nhà cửa từ các đô thị lớn về, người ta không chỉ chuyển cái hay, mà chuyển cả cái dở. Đi từ TP Điện Biên đến TP Đồng Hới sẽ gặp những đường phố y hệt nhau, cũng có chóp nhọn, cũng nhôm kính đen sì… nghĩa là không chỉ con người, mà cả cơ quan quản lý đô thị cũng không chú ý tạo ra dáng vẻ riêng và độc đáo cho thành phố của mình. Hy vọng TP Lào Cai mới đang xây dựng ở Cam Đường sẽ có nét riêng, không phải là bản sao của một mô hình nào khác. Thành phố này được quy hoạch từ đầu, do kiến trúc sư người Pháp thiết kế, dựa theo địa hình núi đồi sông suối. Tôi đã ngắm nghía đồ hình của Thành phố này, từ toàn cảnh tới bộ phận, rồi hình dung về một thành phố đẹp một cách hiện đại trong tương lai. Nghe nói ở TP Lào Cai sẽ trồng nhiều cây gạo, cũng là một nét độc đáo, như hai chữ Cốc Lếu (gốc gạo) đã có từ bao đời. Vậy là rồi đây cùng với Hà Nội có hoa sữa, Hải Phòng có hoa phượng, Đà Lạt có hoa mi-mô-da… sẽ có một Lào Cai với hoa gạo.

Hiện nay, các chung cư như Kim Liên, Trung Tự ở Hà Nội, hay chung cư ở TP Vinh đã cũ và lạc hậu. Các căn hộ như là chiếc hộp phần lớn đã bị biến dạng theo sở thích của từng chủ hộ. Rồi chúng còn được cơi nới tới mức làm biến dạng luôn cả toà nhà nguyên thuỷ, nhìn đâu cũng thấy lủng liểng “chuồng cọp”, vô số ống dẫn nước, tua tủa cần ăng-ten… thêm nữa là bị mốc thếch vì l
âu ngày không có vôi ve. Một số khu xây dựng về sau thì trong đó nhiều ngôi nhà chính đã mất hút, vì được bao bọc bởi các căn hộ nhỏ xây dựng trên đất lưu không, cũng năm bảy tầng, cao ngang ngửa với ngôi nhà cũ. Tôi tin đến một ngày nào đó, các chung cư xây dựng theo lối hiện đại, mỗi căn hộ rộng hàng trăm mét vuông với nhiều căn phòng sẽ thay thế các chung cư kiểu cũ và có thể thay thế một cách cơ bản các tư gia to nhỏ, lô nhô như những cái thước kẻ chọc lên trời, đang được xây dựng ồ ạt lâu nay. Tính thẩm mỹ, sự hợp lý, tiện dụng của những căn hộ chung cư kiểu mới đang hấp dẫn nhiều người. Nhưng để thay đổi một thói quen vốn đã khá ổn định là không dễ, cần phải có thời gian. Vấn đề ở đây không chỉ là tiền bạc, còn là nhận thức về sinh hoạt, về tổ chức cuộc sống theo kiểu lối và phong cách hiện đại.