Minh họa : egoist.blogspot.com

Tuy nhiên, tình thế bước đầu ấy không bao hàm ý nghĩa là xã hội và mỗi người đều đã có quan niệm đúng và đầy đủ về cá nhân cũng như về vai trò của cá nhân. Mặt khác, quá trình chuyển dịch từ cá thể thụ động trước đây đến vai trò là cá nhân – chủ thể xã hội, là một quá trình phức tạp.

Nói thế nào thì sáng tạo văn học – nghệ thuật cũng là một trong nhiều loại hoạt động xã hội có tính cá nhân rất cao, và “cái tôi” của nghệ sĩ giữ vai trò hết sức quan trọng. Cho dù sử dụng âm thanh – như trong âm nhạc, hay sử dụng chính mình – như diễn viên trên sân khấu… làm phương tiện sáng tạo thì yếu tố quyết định cuối cùng vẫn là tài năng, là tâm hồn, năng lực tư tưởng – thẩm mỹ của nghệ sĩ.

Minh họa : A Sáng

Với văn chương cũng vậy, nhà văn bao giờ giữ vai trò quyết định và “thế giới tinh thần bên trong” của nhà văn phong phú hay nghèo nàn thì vẫn luôn luôn và phải được thể hiện qua tác phẩm. (Điều này xem ra hơi đối lập với ý kiến của một ông tiến sĩ – mà tôi đang nghi ngờ tính xác thực trong cái bằng tiến sĩ của ông ta – từng viết như sau : “Nhiều người trong chúng ta có một quan niệm hết sức sai lầm cho rằng văn chương là tiếng nói của tình cảm, rằng viết văn chính là cách giải tỏa bức xúc… Viết văn thực chất là giải một bài toán tối ưu”!).

Tuy nhiên khi nói tới “cái tôi”, không thể đặt nó ra ngoài các tương quan xã hội – nơi cung cấp cho nhà văn các tài liệu và là nguồn cảm xúc làm nên tác phẩm. Hơn thế nữa, “cái tôi” ấy phải được đặt trong quan hệ với người đọc, vì nếu chỉ là “tôi viết cho tôi”, chỉ là “tâm sự của riêng tôi” thì hà cớ gì phải mau mắn công bố tác phẩm với công chúng?

Vả lại, nếu “chỉ viết cho tôi” thì sản phẩm lẽ ra phải nằm trên giá sách của cá nhân, hoặc nếu có điều “bí mật ghê gớm” thì nên cất giữ dưới đáy hòm, trong góc tủ, giấu ở đầu giường chứ sao lại đem ra trưng bày trước thiên hạ?
Khi “cái tôi” đã bị đẩy tới mức cao ngạo để rồi quay ra coi thường độc giả thì cũng là lúc người viết tự chứng tỏ tài năng của họ chỉ là một ảo tưởng chứ không phải là một tài sản vô giá song vô hình trong tâm trí và hữu hình trong tác phẩm.

Lại nhớ một nữ sĩ xứ An Nam từng trả lời phỏng vấn để lý giải tại sao khi thủ vai MC, chị lại nói những điều khó hiểu : “Tôi muốn khán giả khi nghe, xem và phải tự hiểu, còn nếu không hiểu, phải tự hỏi xem tại sao mình không hiểu? Tôi không có nghĩa vụ làm cho tất cả mọi người hài lòng và tôi không quan tâm đến điều đó”.

Nói ra điều này, nữ sĩ quên rằng chị là người được giao sứ mạng làm cầu nối giữa khán giả với tác phẩm của nhạc sĩ. Đặt “cái tôi” cao hơn khán giả, chị còn bộc lộ một quan niệm ấu trĩ là không cần biết phát ngôn của mình có ý nghĩa thế nào trước cộng đồng.

Khi “cái tôi” được quan niệm là tài sản của riêng tôi, thuộc quyền sở hữu của tôi, tôi có quyền trình diễn nó trước xã hội… thì cũng là lúc mà người ta cần phải biết tự cảnh tỉnh, hay chí ít cũng phải tập cái thói quen thi thoảng rà soát lại xem “cái tôi” của mình hay – dở ra sao. Phải kiểm tra xem “cái rương” trí tuệ thật sự chứa đựng “vàng ròng, kim cương” hay chỉ là “đồ mỹ ký, hạt thủy tinh”. Để sau khi tác phẩm xuất bản, tác giả không bị rơi vào tình huống trớ trêu là sau khi công chúng cùng đồng nghiệp định tính là “đồ mỹ ký, hạt thủy tinh” lại cố chứng minh là “vàng ròng, kim cương” đấy chứ.

Minh họa : redwing.hutman.net

Nhưng có lẽ đó là công việc không dễ dàng, nhất là với một số tác giả trẻ; khi mà đối với một số người, bầu trời chỉ có kích cỡ to bằng “cái miệng giếng” thì người ta sẽ không biết sợ. Nên mới đây lại thấy các phát ngôn còn “hoành tráng” hơn nhiều, tỷ như : “So với các bạn trẻ 8X, tôi là một người nổi tiếng khá sớm… Không bao giờ tôi hối tiếc về việc tôi làm, những gì làm đều nằm trong chủ ý của mình… Nếu họ không thích xem phim của tôi, họ có thể xem những bộ phim khác phù hợp với trình độ nhận thức của họ, tôi không quan tâm”.

Nói đến thế này thì quả là “cái tôi” đã phóng chiếu một cách tự tin đến mức… lố bịch và như vậy, liệu có nên bổ túc tri thức về vai trò của nhà văn trong xã hội?

Và tôi lại nhớ một phát ngôn khác rằng : “Còn tôi, cả đời chỉ trung thành với một thứ – đó là bản thân mình”. Nói như thế thì chẳng hóa ra người ta chỉ trung thành với chính mình, còn với mọi người, với những quan hệ xã hội, người ta không cần trung thành hay sao? Theo đó mà suy, các tác phẩm của tác giả này đã phát hành lại chứa đựng trong đó cả sự giả dối? Câu hỏi không phải không có lý, bởi chủ nhân của phát ngôn này đã có lần… “đạo văn” theo đúng nghĩa đen của từ này!

Để có quan niệm nghiêm túc, đúng đắn về “cái tôi”, có lẽ còn cần dựa trên nền tảng của quan niệm đúng và đầy đủ về “cá nhân”. Cá nhân không phải là khái niệm “xấu”. Trong lịch sử, sự ra đời của cá nhân và quan niệm khoa học về cá nhân là một bước tiến quan trọng của nhận thức, vì đã đặt con người vào vị trí làm chủ xã hội, đưa lại cho con người các “quyền” mà giai đoạn lịch sử trước đây không có.

Tuy nhiên, quan niệm khoa học về cá nhân cũng đòi hỏi cá nhân phải hoàn tất trách nhiệm, nghĩa vụ mà xã hội giao cho nó với trong tư cách là công dân. Quan hệ cá nhân – xã hội là quan hệ hữu cơ, cá nhân chỉ là cá nhân khi đặt trong quan hệ với xã hội.

Chính vì thế, trong bất kỳ trường hợp nào, cá nhân cũng không thể đứng ngoài cộng đồng. Tự đặt mình ra ngoài cộng đồng, tự đặt mình đứng trên xã hội là cá nhân đã tự cắt đứt mối liên hệ sinh tử của sự tồn tại. Hơn thế nữa, sống trong xã hội tổ chức quy củ, các vai trò xã hội được xác lập một cách công khai và bình đẳng, dù là nhà văn, nhà thơ hay nhà gì đi chăng nữa thì vẫn là công dân với tất cả các quyền lợi và nghĩa vụ.

Cho nên, nếu một mặt mỗi cá nhân cần phải được cộng đồng tôn trọng, thì mặt khác cộng đồng lại phải phê phán lối khuếch trương “quyền” cá nhân một cách cực đoan, hay nhân danh “quyền” cá nhân để biện hộ cho “cái tôi” ích kỷ, hô hoán om xòm về “cái tôi”, làm như “cái tôi” là độc quyền của nghệ sĩ. Thường thì các hiện tượng này ít đưa tới cho tôi sự tin cậy, tôi coi đó chỉ là một kiểu “gồng mình”, nên tôi thường tự hỏi : “Phải chăng “cái tôi” to tướng kia chỉ là biểu hiện của tình trạng trống rỗng và bất tài!?”

Nguyễn Hòa – Theo VNN