Cách ẩm thực của ta về thứ thóc gạo thì cần nhất là gạo tẻ, gạo nếp. Gạo tẻ thổi cơm, gạo nếp thổi xôi, làm bánh. Còn ngô, khoai, vừng, đậu, kê, sắn thì hoặc làm bột, hoặc nấu bánh cũng là các thứ phụ thêm cho sự ăn uống.

Về thứ đồ ăn thì nhất là hay dùng những thịt trâu, bò, dê, lợn, gà, vịt, chim, ếch, tôm, cua, cá, ốc, vân vân… Mà thịt lợn lại là thứ cần dùng hơn hết, dẫu nấu nướng gì cũng phải dùng đến thịt lợn hoặc mỡ lợn. Thịt lợn lại chế ra làm giò, làm chả, làm nem, làm chạo, làm ruốc bông và nấu ra nhiều món đồ ăn nữa.

Các thứ rau cỏ hoặc dùng nấu đệm, hoặc dùng ăn ghém thì là rau cải, cải bắp, củ su hào, cà chua, đậu hòa lan, rau rút, rau muống, bầu bí, dưa, mướp, hành, tỏi, gừng, nghệ, riềng, hẹ mùi, thơm ngổ, húng, chanh, ớt, vân vân… Đồ gia vị thì là đường, mật, mẻ, muối, giấm thanh, giấm bỗng, mắm tôm, mắm ngấu, dầu vừng, dầu lạc, vân vân…

Các thứ hoa quả thì là cam, quýt, bưởi, chuối, đào, mận, muỗm, xoài, vải, nhãn, hồng, thị, dứa, mít, dừa, phật thủ, thanh yên, vả, nhót, mơ, trám, hồng bì, dâu da, ổi, na, măng cụt, thanh trà, vân vân… Mỗi thứ quả sinh về một mùa, duy chuối thì quanh năm lúc nào cũng có mà cũng cần dùng hơn cả các thứ.

Các thứ bánh trái thì việc tế tự và việc hiếu hỉ, trọng nhất là bánh dày, bánh chưng. Còn như bánh đường, bánh ngọt, bỏng, kẹo, chè, mứt, vân vân… thì dùng để làm đồ tráng miệng sau khi ăn cơm. Bánh giò, bánh đúc, bánh đa, bánh rán, vân vân… thì cho là đồ làm quà ăn cho đàn bà và trẻ con.

Rượu thì nấu toàn bằng gạo nếp, ủ men rồi cất ra. Trong thứ rượu ấy hoặc ướp thêm hoa sen, hoa cúc, hoa hồng, hoa cau hoặc hoa lài, vân vân… gọi làrượu hoa; hoặc tẩm với các vị thuốc Bắc, gọi là rượu thuốc. Rượu hoa quý nhất là rượu sen, rượu cúc. Rượu thuốc quý nhất là rượu sâm nhung. Lại có một thứ rượu nếp, cũng ủ men rồi để nguyên cả cái mà ăn. Ngoài các thứ rượu ấy cũng nhiều người dùng rượu Tây, rượu Tàu.  

Nước thì phần nhiều là dùng trà mạn, trà hạt, phong lưu hơn thì dùng trà tàu, trà ướp sen. Ở chốn thôn quê thì thường hay dùng trà tươi, hoặc là nước lá vối, nước gạo rang, mà nhất là nước nụ vối ủ ngon lắm.

Trên này là các đồ ăn uống, còn sự ăn uống thì lại tùy theo mỗi nơi mà khác nhau. Đại để ở nơi thành phố, bữa ăn hàng ngày, nhà phong lưu mới ăn đến một vài món đồ xào nấu, hoặc một hai đĩa thịt quay, lạp xưởng, xá xíu hay là giò chả, cá rán, thịt kho, trứng bác, cua om, vân vân… Nhà thường thường mỗi bữa cũng được đĩa thịt hoặc đĩa cá kho, rồi thêm những thứ đậu giá rau cỏ, vân vân… Khi có công việc giỗ Tết hoặc mở tiệc thết khách thì mới dùng đến ngũ trân, bát vị, nhà giàu làm nhiều, nhà nghèo làm ít, thế nào cũng có 7, 8 hoặc vài bốn bát nấu, da tê, vây cá, bong bóng, mắm mực, vịt hầm, chim xào, vân vân… Lịch sự nữa thì dùng đến đồ Tây, hoặc đồ ăn Tàu.

Ở nơi quê mùa thì nhà phong lưu mới ăn đến thịt cá, giò chả luôn, còn nhà thường thường thì phần nhiều ăn cua ốc, tôm tép, đậu phụ, đôi khi mới ăn đến thịt cá. Nhà nghèo nữa thì quanh năm chỉ ăn tương cà, dưa khoai, dưa cải, rau muống luộc, đậu kho, vân vân… Đôi khi có công việc giỗ Tết, ăn mừng, làm món ăn, nhà giàu có khi cũng nấu nướng theo cách phố xá nhưng phần nhiều thì trâu bò ăn tái, thịt lợn luộc chần ăn cơm giấm, gà vịt luộc chấm muối tiêu, hoặc là nấu bát ba ba, giả cầy, miến xào, măng ninh, vân vân… Song ở nhà quê ăn uống tốn hơn nơi phố xá vì là nhà quê động có cỗ bàn tất phải mời đến làng mạc họ xóm, có khi đến vài trăm mâm, chớ ở phố xá mời mọc nhiều lắm thì mới mười mâm là cùng.

Còn uống rượu, ở nhà quê cũng nhiều người hay rượu hơn ở phố xá. Có người uống đến một chai to một lúc, có người uống lươn khươn cả ngày.

Phan Kế Bính – Theo Việt Nam phong tục