3/ Các loại lễ hội của cộng đồng cư dân địa phương

Tín ngưỡng dân gian tuy có nhiều dạng sớm – muộn, cao – thấp, thuần phác hay lai tạp… nhưng tất cả đều quy về chữ “thành kính”, tức là phải có sự thờ phượng. Còn hành động thể hiện cái lẽ dưới – trên, biểu hiện đức tin của con người đối với các bậc thần linh thì phỉa có những nghi thức cúng tế, tế lễ.

Lễ hội kỳ yên

Mỗi năm, mỗi ngôi đình có nhiều nghi lễ, nhưng chia ra hai loại :

Các nghi lễ thông thường gồm có :

+ Ngày 25 tháng Chạp : đưa thần, dựng nêu

+ Chiều ngày 30 Tết : rước thần

+ Sáng mùng Một : Nguyên đán, mừng tuổi thần

+ Sáng mùng Một : lễ ra mắt thần đầu năm

+ Chiều mùng 7 : khai sơn, hạ nêu

Theo dân gian, ngày 23 tháng Chạp, Táo quân về trời tấu trình nhiệm vụ. Từ đó, họ suy luận các vị thần linh khác cũng về trời và cũng trở lại thế gian như Táo quân, đồng thời, chiều ngày 25 tháng Chạp, đình làng cũng dựng nêu, trương biểu tượng để hương chức tạm nghỉ công việc lo ăn Tết. Lễ đưa thần còn gọi là lễ dựng nêu hay lễ niếm ấn (sắp ấn) là một nghi lễ có nội dung tương tự như mọi nhà. Cũng từ nghi lễ này mà có lễ hạ nêu hay lễ khai ấn vào chiều ngày mùng 7. Xưa kia, vào chiều ngày mùng 7 tháng Giêng, đình còn làm lễ khai sơn, tức tế Bạch hổ Tướng quân (biểu tượng thần cai quản núi rừng) rồi cuốc vài nhát động thổ để dân làng bắt đầu làm việc.

Ngoài các tạp tiết đơn giản ấy, nhiều đình (như đình Thiện Mỹ – Trà Ôn) còn 4 lễ lớn là lễ kỳ yên, hạ điền, thượng điền và chạp miễu.

Lễ hạ điền thường tổ chức vào đầu mùa mưa, mang ý nghĩa tế thần Thành hoàng, thần Nông, các thần mây, mưa, sấm, chớp để cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu nên thường gọi là Hạ điền cầu bông. Lễ thượng điền tổ chức vào cuối mùa mưa, mang ý nghĩa cảm tạ ơn thần vì mùa màng đã có kết quả. Sách Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức viết : “Lễ kỳ yên có thể tổ chức vào mùa xuân (ở Vĩnh Long thường tổ chức vào giữa tháng Hai hoặc tháng Ba) với ý nghĩa “xuân kỳ”, có nghĩa là vào đầu năm tế lễ khẩn cầu cho quốc thái dân an, làng xóm thịnh vượng. Cũng có thể tổ chức vào mùa thu với ý nghĩa “thu báo”, nghĩa là thu hoạch xong tế lễ để báo đáp công ơn. Hoặc có khi tổ chức vào cuối năm, mang ý nghĩa tế chưng, “tế lạp” (ta gọi là chạp miễu), mang ý nghĩa suốt năm được bình yên nên tế lễ tạ ơn.

Thế nhưng trong tỉnh Vĩnh Long, rất ít ngôi đình có điều kiện tổ chức nghi lễ như thế. Thông thường, người ta cứ 3 năm lấy ngày Hạ điền hoặc Thượng điền làm lễ kỳ yên (tam niên đáo lệ kỳ yên). Đại khái mỗi năm chỉ có 2 lễ : một lễ chính tổ chức quy mô linh đình và một lễ phụ tổ chức gọn nhẹ hơn.

Chương trình lễ kỳ yên thường kéo dài 2 ngày một đêm, gồm có các nghi lễ chính :

+ Lễ thỉnh sắc thần

+ Lễ tế thần Nông, cúng miễu, liệt sĩ

+ Lễ túc yết

+ Lễ chánh tế

+ Lễ cúng tiền hiền, hậu hiền, hội viên quá vãng

+ Lễ đưa sắc thần

Mục đích lễ kỳ yên là tế thần Thành hoàng để cầu quốc thái dân an, xóm làng thịnh vượng, no ấm. Các đình đều thờ tiền hiền, hậu hiền là những người có công quy dân lập làng hoặc bỏ tiền của xây dựng các công trình phúc lợi công cộng đầu tiên, để lại gương soi cho đời sau. Vì thế nên trong chương trình lễ kỳ yên đều có nghi tiết tế các vị tiền bối hữu công kể trên. Cũng mang ý nghĩa “uống nước nhớ nguồn” như vậy, nhiều đình bày ra nghi tiết tế Quốc Tổ Hùng Vương, Bác Hồ hoặc liệt sĩ. Nói tóm lại, ngày kỳ yên mang ý nghĩa là ngày giỗ hội của làng. Người ở địa phương, dù có làm ăn xa, đến ngày ấy đều mong muốn trở về tham dự. Tất cả các nghi tiết dù ngắn dài, phong phú hay đơn giản… đều mang ý nghĩa biểu lộ tấm lòng thành của mình.

Riêng đối với các danh nhân ở địa phương như Hữu phủ Tống Phước Hiệp, Lâm Thao Quận công Châu Văn Tiếp, Thống chế Điều bát Nguyễn Văn Tồn hay quan Tiền hiền Phan Công An, ngày lễ hội gắn liền với ngày giỗ, ngày kỷ niệm. Nghi thức tế lễ cũng tương tự nghi thức tế lễ trong ngày kỳ yên. Có thể nói, lễ kỳ yên ở đình làng là nghi thức căn bản, có thể áp dụng cho tất cả các đền miếu. Riêng ngày giỗ Thống chế Điều bát Nguyễn Văn Tồn (ngày mùng 3 và mùng 4 Tết) mang đủ màu sắc Kinh – Hoa – Khmer, là một ngày lễ hội đẹp mắt, hấp dẫn.

Các nghi lễ thường giống nhau, gồm một tiết mục dâng hương, 3 lần dâng rượu, một lần dâng trà. Cuối một nghi lễ đều có một bài văn tế thay cho lời khấn, nội dung gồm những lời tán dương thần thánh và lời cầu nguyện của dân làng. Khi tế lễ phải có giàn nhạc cụ gõ nhịp gồm : mõ, chiêng, trống, chuông. Mõ mang tượng trưng cho uy quyền địa phương nên được dẫn đầu. Các buổi lễ tế Khổng Tử, Quan Công hoặc một số thần linh khác không được dùng mõ. Ngoài giàn nhạc cụ gõ nhịp vừa kể còn có giàn nhạc lễ, đủ ngũ âm. Người phục vụ tế lễ gồm có một cặp lễ sanh xướng ngôn, một cặp lễ sanh lặp lại (do chưa có máy khuếch đại), một cặp lễ sanh bưng đèn và một cặp lễ sanh dâng lễ vật. Ngoài ra, trước các lễ sanh đăng đài có thể có võ sĩ múa dẫn lễ (mô phỏng điệu “Tiên nữ dâng hoa” nhà chùa khi dâng lục cúng). Phía sau các lễ sanh vừa kể cũng có thể có mấy cô đào hóa trang thành các tiên nữ vừa đi vừa cầm quạt hát theo điệu thài. Tất cả các tiết mục vừa kể do một người am tường gọi là Hương lễ chỉ huy.

Trong thực tế lễ kỳ yên thì phần “lễ” chiếm phần quan trọng hơn phần “hội”. Ở đây, các đối tượng cúng lễ là tập hợp thần linh đông đảo không chỉ riêng có thần Thành hoàng bổn cảnh. Do đó, khi cúng đình cũng có nghĩa là cúng miễu. Trước kia, khi cúng miễu phải mời bà bóng đến rồi mời múa hát. Lễ kỳ yên cũng có nghĩa là “lễ cầu an” nên thường mời các vị chân tu đến tụng kinh cầu an hoặc mời thầy pháp để gõ đầu tiễn thần “ôn hoàng dịch lệ” đem sự an lành cho xóm làng. Thế nhưng, khoảng mấy mươi năm trở lại đây, tục mời bà bóng và thầy pháp không còn. Lễ kỳ yên mang tính thuần khiết hơn.

Lễ kỳ yên là dịp để dân làng họp mặt, bàn chuyện gia đình yên ấm, vui chơi. Xưa kia, các đình vùng Vĩnh Long có tục cứ ba năm đáo lệ tổ chức hát bội cúng thần giúp vui bá gia bá tánh. Những tục lệ này nhằm thắt chặt tình cộng đồng. Còn hát xướng trong ngày kỳ yên không phải là loại văn nghệ bình thường, mà mang nội dung nghi lễ. Chương trình văn nghệ phải có nội dung đạo lý, kết thúc có hậu.

Lễ kỳ yên còn là dịp để các nghệ nhân giới thiệu sự khéo léo của mình như chưng hoa kết quả hoặc giới thiệu cái đỉnh đồng, cái lọ cắm hoa. Kỳ yên còn là dịp cho người làm vườn giới thiệu các loại cây trái mới, người làm ruộng giới thiệu các giống nếp ngon qua tài thổi xôi, làm bánh của các chị em phụ nữ.

Nói đến hội hè là nói đến tiệc tùng yến ẩm. Thế nhưng từ xưa, ở địa phương này đã có lệ, hễ hưởng lộc nhiều thì đóng góp nhiều nên không có cảnh “một miếng thịt làng bằng một sàng xó bếp”, không có tục “chiếu trên, chiếu dưới” nhậu nhẹt say sưa. Do đó, tiệc tùng yến ẩm trong ngày lễ kỳ yên chỉ mang tính liên hoan, chiêu đãi.

Nhà nghiên cứu Trương Ngọc Tường – Sách Tìm hiểu Văn hóa Vĩnh Long